दिनमा कुन समयमा कफी पिउनु सबैभन्दा अधिक लाभदायक हुन्छ ? एउटा पछिल्लो अध्ययनले कुन समयमा कफी पिउनाले मानिसमा मुटुरोगबाट हुने मृत्युको जोखिम कम हुन्छ भन्ने तथ्य पत्ता लगाएको छ ।

उक्त शोध अनुसार बिहान कफी पिउने मानिसहरुमा दिनभर कफी पिउने मानिसहरुको तुलनामा मुटु सम्बन्धी रोगहरुबाट मृत्यु हुने जोखिम कम पाइएको छ ।

साथै दिनको अन्य समयमा भन्दा बिहान कफी पिउने मानिसहरुमा मृत्युको जोखिम कम पाइएको शोधकर्ताहको भनाइ छ । यद्यपि हृदयरोगबाट हुने मृत्युको जोखिम घट्नुको एकमात्र कारक बिहानको कफी नै हो भन्ने कुरा यस अध्ययनमा साबित हुन सकेको छैन ।

टूलेन विश्वविद्यालय ओबेसिटी रिसर्च सेन्टरका निर्देशक तथा यस अध्ययनका प्रमुख शोधकर्ता डाक्टर लूचीका अनुसार बिहानको कफीले मृत्युको जोखिम घटाए पनि यसको कारण के हो ? भन्ने चाहीँ पत्ता लागेको छैन ।

उनका अनुसार दिउँसो कफी पिउनाले व्यक्तिको आन्तरिक शारीरिक घडीमा बाधा उत्पन्न हुने भएकाले पनि यस्तो हुनसक्ने उनले बताए ।

यो अध्ययन युरोपियन हार्ट जर्नलमा प्रकाशित छ ।

डाक्टर ची का अुनसार बिहानको कफीले मुटुरोगबाट हुने मृत्युको जोखिम घटाउने विषयको कारण पहिल्याउनका लागि थप अध्ययनको आवश्यकता छ ताकि यसका निष्कर्षहरु सबै मानिसमा पनि लागू होउन् ।

उनी भन्छन्- हामीले कफी पिउने समयलाई परिवर्तन गर्दाको सम्भावित प्रभाव बुझ्नका लागि चिकित्सा ट्रायल गर्नु आवश्यक छ ।

उनका अनुसार बिहानको कफीले मुटुरोगबाट हुने मृत्युको जोखिम किन कम हुन्छ भन्ने विषयको सम्भावित व्याख्या यो पनि हुनसक्छ कि दिउँसो वा बेलुकीको समयमा कफी पिउनाले सर्केडियन रिदम (हाम्रो शरीरको शारीरिक, मानसिक तथा व्यवहारिक परिवर्तनको २४ घण्टे चक्र) तथा मेलाटोनिन जस्ता हर्मोनको स्तरमा बाधा उत्पन्न हुनसक्छ ।

यसबाट शरीर सुन्निने तथा रक्तचाप जस्ता मुटुसँग सम्बन्धित रोगको जोखिमका कारकहरुमा परिवर्तन हुन्छ ।

कसरी गरियो अध्ययन ?

न्यु ओर्लियन्सस्थित टुलेन विश्वविद्यालयका शोधकर्ताहरुले ४० हजार ७२५ वयस्कहरुमा अध्ययन गरेका थिए, जसले सन् १९९९ देखि २०१८ को बीचमा अमेरिकामा नेशनल हेल्थ एण्ड न्युट्रिसन परीक्षा सर्भेमा भाग लिएका थिए ।

त्यसमा उनीहरुको दैनिक खानपिनका चिजका बारेमा सोधियो । उनीहरुले कफी पिउने नपिउने तथा कहिले र कति पिउने भन्ने बारेमा सोधिएको थियो ।

डाक्टर ची भन्छन् – क्याफिनले हाम्रो शरीरमा पर्ने प्रभावहरुलाई हेर्ने क्रममा हामीले दिनमा जुन समयमा कफी पिइन्छ, त्यसले मृटुको स्वास्थ्यमा पार्छ कि पार्दैन भन्ने कुरा हेर्न चाहेका थियौं ।

यसअघिका अध्ययनले मध्यम मात्रामा कफी पिउनु स्वास्थ्य लागि फाइदाजनक हुनसक्ने देखाएका थिए । तर, पछिल्लो अध्ययन चाहीँ कफी पिउने समय र त्यसले स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभावको विषयमा केन्द्रित थियो ।

अध्ययनका अनुसार यस शोधमा सहभागी हुनेमध्ये ३६ प्रतिशतले बिहान कफी पिउने गरेका थिए भने १४ प्रतिशतले बिहानको साटो दिउसो कुनैपनि समयमा कफी पिउने गरेका थिए ।

शोधकर्ताहरुले करिब एक दशकसम्म सहभागीहरुको निगरानी गरे । त्यसक्रममा सहभागीहरुको सूचना रेकर्ड तथा मृत्युको कारणलाई हेरियो ।

करिब १० वर्षपछि ४ हजार २९५ जना मानिसको मृत्यु भयो, जसमा १ हजार २६८ जनाको मृत्यु मुटुसँग सम्बन्धित रोगका कारण भएको थियो ।

शोधकर्ताका अनुसार बिहान कफी पिउने मानिसमा मृत्युको जोखिम कफी नपिउने मानिसको तुलनामा १६ प्रतिशतले कम थियो र मुटुरोगबाट मर्ने आशंका ३१ प्रतिशत कम थियो ।

तर कफी नपिउने मानिसको तुलनामा दिनभर कफी पिउने मानिसहरुमा मृत्युको जोखिममा कुनै कम आएको पाइएन ।

त्यसैले कफीको अधिक सेवनले मृत्युको जोखिम कम गर्ने भएपनि केवल बिहानको कफी मात्रै त्यसका लागि लाभदायी हुने ठहर शोधकर्ताको छ ।

कफी पिउने समयले किन अर्थ राख्छ ?

लण्डनमा रोयल ब्रम्पटन एण्ड हेफिल्ड हस्पिटलका प्राध्यापक थोमस एफ लशरले अध्ययनका विषयमा लेखेका छन् – दिनको समयले किन अर्थ राख्छ ? बिहानको समयमा आमरुपमा यस्ता क्रियाकलपाहरु अधिक हुन्छन् जसले शरीर सक्रिय हुन्छ । जब हामी जाग्दछौँ र ओछ्यानबाट बाहिर निस्कन्छौँ यो प्रभाव दिउँसोको समयमा कम हुन्छ र निद्राको क्रममा यो न्यूनतम स्तरमा पुग्दछ ।

प्राध्यापक लशरका अनुसार दिनमा अबेर कफी पिउँदा हाम्रो शरीरको आन्तरिक घडी त्यसबेला बाधित हुनसक्छ जब हामीलाई आराम चाहिएको हुन्छ ।

उनी भन्छन् – पूरै दिन कफी पिउने कैयन् मानिसहरु निद्राको गडबडीबाट पीडित हुन्छन् । कफीले मस्तिष्कमा निद्रा ल्याउने मेलाटोनिनलाई दबाउँछ ।

अध्ययनमा यो पनि सुझाव दिइएको छ कि कफी पिउने मानिसहरुमध्ये जसले बिहान कफी पिउँछन् उनीहरुमा चिया तथा क्याफिनयुक्त सोडा सेवन गर्ने सभ्भावना अधिक थियो । यस्ता मानिसहरुले दिनभर कफी पिउने मानिसहरुको तुलनामा कम कफी पिउने गर्दछन् ।

– बीबीसीबाट

१५ फागुन, काठमाडौं । इंग्लिस प्रिमियर लिग फुटबलअन्तर्गत गएराति भएको खेलमा लिग लिडर लिभरपुल र म्यान्चेस्टर सिटीले जित निकाल्दा आर्सनलले बराबरी खेलेको छ ।

लिभरपुलले घरेलु मैदानमा न्युकासल युनाइटेडलाई २-० ले हरायो । लिभरपुलको जितमा ११औं मिनेटमा डोमिनिक सोबोस्लाई तथा ६३औं मिनेटमा एलेक्सिस म्याक एलिस्टरले गोल गरे ।

त्यस्तै म्यान्चेस्टर सिटीले टोटनहामलाई उसैको मैदानमा १-० ले हरायो । सिटीको जितमा एर्लिङ हालान्डले १२औं मिनेटमा गरेको गोल नै निर्णायक बन्यो ।

उता दोस्रो स्थानको आर्सनल भने तेस्रो स्थानको नोटिङहाम फरेस्टसँग गोलरहित बराबरीमा रोकियो ।

यी नतिजाहरूपछि शीर्षस्थानको लिभरपुलको २८ खेलमा ६७ अंक भएको छ । दोस्रो स्थानको आर्सनलको २७ खेलमा ५४ अंक छ । त्यस्तै नोटिङहाम ४८ अंकसहित तेस्रो स्थानमा यथावत् छ ।

चौथो स्थानको सिटीको ४७ अंक छ । न्युकासल ४४ अंकसहित छैटौं स्थानमा छ भने टोटनहाम ३३ अंकसहित १३औं स्थानमा छ ।

१४ फागुन, काठमाडौं । १३औं फाइनल खेलिरहेको नेपाली महिला फुटबल यसपटक पनि अभागी सावित भएको छ ।

त्रिपुरेश्वरस्थित दशरथ रंगशालामा भएको अन्तर्राष्ट्रिय महिला फुटबल प्रतियोगिताको फाइनल खेलमा नेपालले म्यानमारसँग २–० गोलको हार बेहोर्‍यो ।

खेलमा प्रभावशाली प्रदर्शन गरिरहेको नेपाल ६२ औँ मिनेटमा गोल खाँदै पछि परेको थियो । दोस्रो मिनेटमै अर्को गोल बेहोरेपछि नेपाल उपाधिको खडेरी तोडेर उपाधिको इतिहास रच्ने मौका गुमाउन बाध्य भयो ।

नेपालको यो १३औं फाइनल खेल थियो । नेपाली महिला टिमको नेतृत्व गरेका कोच राजेन्द्र तामाङले पनि लगातार तेस्रो फाइनलमा हारको सामना गरे । उनको नेतृत्वमा नेपाली राष्ट्रिय महिला टिमले आज तेस्रो फाइनल खेलेको थियो ।

म्यानमारले अग्रता लिनुपूर्व नेपालले उसको गोलपोष्टमा करिब दर्जनपटक आक्रमण गरेको थियो । गोलका केही निश्चित अवसरमा ट्राइकरहरू चुक्दा नेपाल निराश बन्न पुग्यो ।

अन्तर्राष्ट्रिय महिला फुटबल खेल्न थालेमो ३९ वर्ष करिब ४ दशकमा नेपालले अहिलेसा्म जित्न सकेको छैन। नेपाल १३ पटक फाइनल पुगेको भने पछिल्लो डेढ दशक (१५) वर्षमा हो ।

नेपालले खेलेका १३ फाइनल

१३ फागुन, काठमाडौं। महाशिवरात्रिको दिनमा पशुपतिनाथमा साँझदेखि भक्तजनहरूले विशेष पूजा गर्न सक्‍ने व्‍यवस्था गरिएको छ ।

पशुपति क्षेत्र विकास कोषका परिषद सदस् एवं प्रचार-प्रचार उपसमितिका संयोजक राजकुमार खत्रीले विशेष पूजा गर्न १५ हजार १ सय रुपैयाँ तिरेर व्यवस्था मिलाइएको जानकारी दिए ।

उनले भने, ‘महाशिवरात्रिमा भक्तजनले सहज रूपमा दर्शन गर्नसक्ने व्यवस्था मिलाइएका छौं। विशेष पूजाका लागि भक्तजनले १५ हजार १ सय रुपैयाँ तिर्नुपर्छ । उहाँहरूले बिना लाइन १ घण्टामा पूजा सम्पन्न गर्न सक्नुहुन्छ।’

विशेष पूजामा के के सामग्री हुन्छन् ?

कोषका परिषद सदस्य एवं प्रचारप्रसार समितिका संयोजक राजु खत्रीका अनुसार महाशिवरात्रिको साँझ ७ बजेदेखि सुरू हुने विशेष पूजामा पञ्चामृत रहनेछन् ।

उनले यसवर्ष बालभोगसहित पञ्चामृत पूजा,  रुद्राभिषेक र बालभोगसहित पञ्चामृत पूजा, लघुरुद्राभिषेक, पूरा भोगसहित पञ्चामृत विशेष पूजा हटाइएको बताए । उनले भने, ‘ यसवर्ष विशेष पूजाका विभिन्‍न प्रकार हटाई एक प्रकारको मत्रै विशेष पूजा राखिएको छ। जसमा पञ्चामृत विशेष पूजा रहनेछन् ।’

१५ हजारभन्दा बढी रकमको विशेष पूजामा लाखबत्ती बाल्न पाइने व्यवस्था छ । यस्तै रुद्राभिषेक, पूरा भोग, हवन, सवा लाख बत्तीद्वारा आरति र पञ्चामृत पूजा गर्न पाइन्छ ।

कसरी सहभागी हुन सकिन्छ ?

शिवरात्रिको दिन विशेष पूजामा सहभागी हुन पशुपतिको पश्चिमपट्टि रहेको एसबीआई बैंकमा १५ हजार १ सयको भौचर काटेर बुझाउनु पर्ने प्रचारप्रसार संयोजक खत्रीले बताए ।

उन‍का अनुसार विशेष पूजाका लागि यसवर्ष २ सय जनाले मात्र गर्न पाउनेछन् । ‘ पहिला विशेष पूजाका धेरै प्रकार हुन्थे। तर यसवर्ष एक प्रकारको मात्रै विशेष पूजा भएकाले २ सय जना मात्रै भाग लिन पाउने व्‍यवस्था गरेका छन् ।

विशेष पूजा कुन प्रहरदेखि सुरू हुन्छ ?

शिवरात्रिको साँझ ७ बजेदेखि भक्तजनले विशेष पूजा गर्न पाउनेछन्। जसमा पहिलो प्रहर ७ बजेदेखि सुरू हुने छ भने दोस्रो प्रहर ९ बजे, तस्रो प्रहर १२ बजे र चौथो प्रहर ३ बजेसम्म विशेष पूजा चल्ने प्रसारप्रसार प्रमुख राजु खत्रीले बताए ।

उनले भने, ‘महाशिवरात्रिमा विशेष पूजा गर्नाले  शिव तत्व र सत्वगुणको प्रधानता प्राप्त हुन्छ । यो प्रहरमा पूजा, प्रार्थना, सन्ध्यावन्दन, ध्यान आदि गर्नु लाभदायी हुन्छ । यो बेला घरको पूजास्थलमा बत्ती बाल्नु शुभ फलदायी हुन्छ।यसैकारण  साँझदेखि विशेष पूजा गर्ने व्यवस्था मिलाएका हौं।’

शिवरात्रिमा डिजिटल भेटी पनि चढाउन मिल्ने

पशुपतिनाथमा लाग्ने महाशिवरात्रि मेला भक्तजनले आफूले इच्छाएको भेटी डिजिटल रुपमा पनि चढाउन पाउनेछन् । आफुले इच्छाएको भेटी डिजिटल वालेट ई-सेवा, मोबाइल बैंकिङ लगायतबाट पनि चढाउन पाउने प्रसारप्रसार प्रमुख राजु खत्रीको भनाइ छ ।

उनले भने, ‘यसपटक हामीले डिजिटल भेटी चढाउन मिल्‍ने गरी प्रबन्ध मिलाएका छौँ। यहाँ दर्शन गर्न आउने भक्तजनलाई यथाशीघ्र, सहज रूपमा दर्शन साथै भेटी चढाउन सजिलोस होस् भनेर नै ईसेवा लगायतका वालेट राखिदिउका छौं। सभकर स्मार्ट तरिकाले भेटी चढाउन पाओस् भन्ने हाम्रो प्रयास रहेको छ । अघिल्लो वर्षभन्दा यसपटक दर्शन गर्न आउने भक्तजन बढ्ने अनुमान गरेका छौँ।’

उनले पशुपति प्रवेश गर्ने बाहिर चार वटा लाइन र भित्र पुगेपछि पश्चिम ढोका र उत्तर ढोका तीन/तीन र पूर्व र दक्षिण ढोकामा दुई/दुई वटा लाइन रहने जानकारी दिए । संयोजक खत्रीले पशुपति परिसर प्लाष्टिक निषेधित क्षेत्र भएकाले दर्शन गर्न आउने भक्तजनले सोहीअनुरुप बुझिदिन आग्रह गरे ।

‘हामीले फागुन १४ गते बिहान २ बजेर ३० मिनेटदेखि १५ गते बिहीबार ६ बजेसम्म दर्शनका लागि ढोका खुला गर्नेछौँ । यस समयावधिमा पाँच लाख बढीले प्रत्यक्ष दर्शन गर्नुहुने हाम्रो अनुमान छ । यसबाहेक मन्दिर परिसरमा मात्र आउनेको सङ्ख्या जोड्दा त्यो बढ्ने छ’, संयोजक खत्रीले भने ।

उनले शिवरात्रिको तयारीका लागि संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयनमन्त्री बद्रीप्रसाद पाण्डेको संयोजकत्वमा मूल समारोह समिति गठन गरिएको जानकारी दिए । उनका अनुसार पशुपति क्षेत्रमा सफाइ, शौचालय, खानेपानी र जुत्ताचप्पल राख्ने स्थानको सहज पहुँचको प्रबन्ध मिलाइएको छ ।

सुरक्षा व्यवस्था, प्रचारप्रसार, दर्शन, रात्रिकालीन व्यवस्था, आवास, भोजन, धुनीलगायत प्रबन्ध मिलाइने संयोजक खत्रीले बताए । सुरक्षा व्यवस्था, अनुगमन, प्रचारप्रसार व्यवस्था, दर्शन, चन्दन मन्दिर एवं रात्रिकालीन व्यवस्था, आवास, भोजन, धुनीका लागि दाउराको व्यवस्था, धार्मिक कार्यक्रमको व्यवस्था र जुत्ताचप्पल व्यवस्थापन गर्न उपसमितिले काम सुरु गरिसकेको पशुपति क्षेत्र विकास कोषले जनाएको छ ।

यसैगरी मन्दिरको मूल ढोकालगायत स्थानमा फूलले सजाउने कार्य शिवरात्रिको एक दिनअघिसम्म पूरा हुने संयोजक खत्रीले जानकारी दिए । उनका अनुसार नागाबाबाका लागि भने पशुपतिनाथको मूल मन्दिर परिसरमा धुनीको व्यवस्था गरिएको छ ।

महाशिवरात्रिमा छिमेकी मुलुक भारतलगायत तेस्रो मुलुकबाट हजारौंको सङ्ख्यामा तीर्थालु तथा पर्यटक भित्रिने अपेक्षा गरिएको छ । पशुपतिनाथका विभिन्न क्षेत्रलाई अहिले रङ्गीचङ्गी पारिनुका साथै फूल तथा बिजुली बत्तीले सजाइएको छ ।

तस्वीरहरु : रासस

स्वस्थ रहनका लागि राम्रो खानपान र व्यायाम जस्तै राम्रो निद्रा पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छ। पूर्णनिद्रा सुत्न पाउँदा थकान महसुस हुँदैन र दिमाग दिनभर ताजा रहन्छ। राति राम्ररी निन्द्रा लागेन भने भोलिपल्ट  धेरै समस्या देखा पर्न सक्छन् ।

दिनभरको थकाइपछि राम्रो निद्राको आवश्यकता सबैलाई हुन्छ। राम्रो निद्राका लागि सुत्ने तरिका पनि आरामदायी र सजिलो हुन जरुरी छ ।

सही तरिकाले कसरी सुत्ने ?

हामी सुत्दा कुन आशनमा सुतेका थियौँ र ब्युँझँदा कुन दिशामा ब्युँझिँयौ भन्ने कुरा हामीले खासै याद गरेका हुँदैनौँ। तर, सुत्ने सही तरिका पत्ता लगाउन थुप्रै शोधकर्ताले  विभन्न पक्षबाट अनुसन्धान गरेका छन्।

उनीहरूले मानिसलाई सुतिरहेका बेला धेरै सेन्सरहरू जडान गरे, धेरै ब्यान्ड लगाए ताकि सुतिरहेका बेला उनीहरूका गतिविधि निगरानी गर्न सकियोस्। हङकङका अनुसन्धानकर्ताहरूले ‘ब्ल्यांकेट एकमोडेटिभ स्लीप पोस्चर क्लासिफिकेशन सिस्टम’ नामक प्रविधि विकास गरिरहेका छन्।

यस प्रविधिमा इन्फ्रारेड क्यामेराको प्रयोग गरिन्छ । यो प्रविधिको माध्यमबाट कुनै व्यक्ति बाक्लो कम्बल ओढेर सुतिरहेको अवस्थामा पनि भित्र गएर उसको निद्राको ढाँचा पत्ता लगाउन सक्छ ।

सामान्यतया हामी सानो हुँदा धेरैजसो उत्तानो परेर सुत्छौँ। तर जब हुर्कँदै जान्छौँ, कोल्टो सुत्ने बानी विकास हुँदै जान्छ। वरिष्ठ इन्टरनल मेडिसिन विशेषज्ञ डा. विद्यासागर कुमार भन्छन् ‘सुत्दा हाम्रो शरीरले आफूलाई हिल गर्छ, त्यसैले सुत्ने ढाँचा ठीक भएन भने हाम्रो शरीरले आराम पाउँदैन।’

हाम्रो सुत्ने मुद्रा सम्पूर्ण प्रक्रियामा मद्दत गर्ने खालको हुनुपर्ने उनको भनाइ छ। ‘हाम्रो जीवनको एक तिहाइ भाग निद्रामा बित्छ, त्यसैले हाम्रो निद्राको गुणस्तर स्वस्थ र ऊर्जावान रहन महत्त्वपूर्ण हुन्।’ डा. विद्यासागर भन्छन् ।

कुन पोजिसनमा सुत्ने भन्ने कुरामा विशेष ध्यान दिनुपर्ने फिजियोथेरापिस्ट विरासन राजभण्डारी बताउँछन्। ‘स्वाभाविक रूपमा, शरीरले जुनसुकै अवस्थामा आरामदायी महसुस गर्छ त्यसमा स्वतः सुत्छ’ राजभण्डारी भन्छन्, ‘धेरै घुर्नेहरू सामान्यतया घोप्टो परेर सुत्न रुचाउँछन् ताकि उनीहरूको जिब्रो अलिकति बाहिर होस् र सास फेर्न कुनै अवरोध नहोस्।’

सुताइको मुद्रामा धेरै ध्यान दिइयो भने झन् राम्ररी निद्रा नलाग्न सक्छ। त्यसैले समस्या कहाँ छ भनेर पत्ता लगाउनु र डाक्टरको सहयोगमा समाधान गर्नु महत्त्वपूर्ण हुने राजभण्डारीको भनाइ छ ।

कसरी सुत्नु सबैभन्दा राम्रो ?

डेनमार्कमा गरिएको एक अनुसन्धानमा, अनुसन्धानकर्ताहरूले केही मानिसलाई उनीहरूको मनपर्ने सुत्ने तरिका पत्ता लगाउन स्लीप डिटेक्टरहरू राखेका थिए। अनुसन्धानले देखाएको छ कि यी मध्ये करिब ५० प्रतिशत मानिसहरू छेउमा सुत्न रुचाउँछन्, ३८ प्रतिशत उत्तानो परेर र ७ प्रतिशत घोप्टो परेर सुत्छन्।

डा.विद्यासागर कुमारका अनुसार घोप्टो परेर सुत्नुको सट्टा कोल्टो वा उत्तानो परेर सुत्नु फाइदाजनक हुन्छ।

ढाड दुख्ने समस्या भएका, गर्भवती महिला, मेरुदण्डको लचिलोपनको समस्या भएका वृद्धवृद्धा वा अत्याधिक एसिडिटी भएका व्यक्तिका लागि कोल्टे परेर सुत्नु नै फाइदाजनक हुने उनले बताए।

‘कोही घुँडा धेरै झुकाएर सुत्छन्, कोही कम झुकाएर सुत्छन्। आफ्नो सुविधा अनुसार यो हेर्नुपर्छ’ कुमार भन्छन्, ‘वृद्धवृद्धा वा एसिड रिफ्लक्सको समस्या भएकाहरूले आफ्नो घुँडा धेरै झुकाउनु हुँदैन।’

उनका अनुसार यसो गर्दा बूढाबूढीहरूमा जोर्नी दुख्ने समस्या हुन्छ र एसिड रिफ्लक्सबाट पीडित व्यक्तिहरूलाई बढी रिफ्लक्स हुन्छ।

कडा घाँटी दुख्ने, काँधको दुखाइ वा अनुहारमा चाउरी परेका व्यक्तिहरूलाई भने उत्तानो परेर सुत्न उनी सल्लाह दिन्छन् ।

लामो समयसम्म कोल्टे परेर सुत्दा धेरैलाई घाँटीमा समस्या हुनसक्छ। एउटा काँध थिचेर सुतेका कारणले काँधमा कडापनको समस्या निम्तन सक्छ। लामो समयसम्म हाम्रो आधा अनुहार सिरानी वा बिछ्याउनामा थिचेर बस्दा चाउरी पर्ने समस्या बढ्नसक्ने कुमारले बताए।

कुमार अनुसार रुघाखोकी वा साइनसको समस्या साथै उच्च एसिड रिफ्लक्स भएकाहरूले सिरानी अलि माथि राखेर सुत्नुपर्छ । छेउमा वा पछाडि सिरानीमाथि राखेर सुत्न सकिन्छ। यी व्यक्तिहरूलाई कोल्टे सुत्दा राम्रो निद्रा आउँछ। कोल्टे परेर सही पोजिसनमा सुत्दा रक्तप्रवाह र श्वास-प्रश्वास गतिविधिमा पनि सहयोग पुग्छ।

धेरै घुर्ने व्यक्तिहरूले उत्तानो परेर वा घोप्टो सुत्नबाट र यस्ता मानिसहरूले कोल्टे परेर सुत्नु राम्रो हुने उनको सुझाव छ।

कति समय सुत्नुे ?

युएस सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एण्ड प्रिभेन्सनका अनुसार १८ देखि ६० वर्ष उमेरका वयस्कले दिनमा ७ देखि ८ घण्टा सुत्नुपर्छ। जबकि ६१ देखि ६५ वर्ष उमेर समूहका व्यक्तिले दिनमा ७ देखि ९ घण्टा सुत्नुपर्छ।

कति निन्द्राले स्फूर्ति दिलाउन सक्छ ? भन्ने प्रश्नमा डा. कुमार भन्छन्, ‘आठ घण्टा सुत्नुको कुनै जादुई आंकडा छैन। कति घण्टा सुत्नुपर्छ भन्ने कुरा व्यक्तिको शरीर र निद्राको गुणस्तरमा भर पर्छ। यदि यी दुईबीच सन्तुलन छैन भने १० घण्टा सुत्दा पनि ताजा महसुस हुँदैन।’

गहिरो निद्रा सुतेको छ भने कम समयमै निद्रा पुग्ने तर निद्रा गहिरो छैन भने लामो समय सुत्दा पनि थकान महसुस भइरहने उनले सुनाए ।

निद्रामा देखिएका सपनाहरूले पनि आरामदायी र गहिरो निद्रा दिने कम गर्छ। यदि यो लगातार भइरहेको छ भने, बिस्तारै थकित महसुस हुनथाल्छ, धेरै रिस उठ्न थाल्छ र धेरै चिजहरु बिर्सन थालिन्छ। त्यसैले निद्राका तीनवटै ढाँचामा सन्तुलन हुनु महत्त्वपूर्ण हुने उनले बताए।

कुन अवस्थामा चिकित्सकको सल्लाह लिने ? 

सुत्न नसक्ने, निन्द्रा गडबड हुने, उठेपछि ताजा महसुस नहुने, शरीरमा थकान महसुस हुने, दिउँसो सुत्ने तीव्र इच्छा हुने, धेरै घुर्ने समस्या भएमा तुरुन्तै चिकित्सककहाँ जानुपर्ने फिजियो थेरापिस्ट राजभण्डारीको सुझाव छ ।

‘मानिसहरू आफैँ निद्राको औषधि खान थाल्छन्, त्यसो गर्नु धेरै खतरनाक हुनसक्छ’ राजभण्डारी भन्छन्, ‘सबैभन्दा पहिले के समस्या छ भनेर बुझ्नुपर्छ। त्यसपछि उपचार खोज्नुपर्छ।’

धेरै पटक हात थिचेर सुत्ने मानिसलाई नर्भमा चोटपटक लाग्ने समस्या देखिने गरेको उतले बताए । घाँटी दुख्ने, काँधमा कडाइ हुने, एसिड रिफ्लक्स, यी सबै गलत मुद्राको परिणाम हुन्।’

राजभण्डारीका अनुसार निद्राको समयमा व्यक्तिको श्वासप्र-श्वासमा अवरोध हुने ‘स्लीप एपनिया’को अवस्थामा छोटो अन्तरालपछि केही सेकेन्डका लागि श्वासप्रश्वास रोकिन्छ, जसका कारण निद्रामा बारम्बार बाधा आउँछ।

त्यस्ता मानिसहरू दिनको समयमा सुत्छन्। यी सबै समस्याहरू छन् भने, डाक्टरसँग परामर्श लिनुपर्छ र उपचार गर्नुपर्छ।

राम्रो निद्राका लागि के गर्ने ?

हार्वर्ड मेडिकल स्कूलमा प्रकाशित एक रिपोर्ट अनुसार लामो समयसम्म अनिद्राको समस्या स्वास्थ्यका लागि हानिकारक साबित हुनसक्छ। निद्राको कमीले मुड स्विङ्, मोटोपना, मुटु रोग, टाइप–२ मधुमेह जस्ता रोगहरूको जोखिम बढाउँछ।

राम्रो र गहिरो निन्द्राका लागि केही कुरालाई ध्यानमा राख्नुपर्ने डा कुमार सल्लाह दिन्छन् । ‘निन्द्रा लागेपछि मात्र सुत्नुपर्छ र निन्द्रा लाग्नुअघि ओछ्यानमा पस्नु हुँदैन। सुत्ने बेलामा धेरै कुरा सोच्नु हुँदैन’ डा. कुमार भन्छन् ।

यदि सुत्ने कोठामा घडी छ भने त्यसलाई हटाउनुपर्छ। किनकी यदि घडी हेरियो भने भर्खर यतित बजेछ अब एकछिनमा सुत्छु भने सोचिन्छ।

उनका अनुसार यसले नकारात्मक प्रतिक्रिया चक्र सुरु गर्छ जसले गर्दा निद्रा लाग्दैन। सुत्नु भन्दा कम्तिमा ४० मिनेटअघि सबै इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरू, टिभी, ट्याब्लेट वा मोबाइल बन्द गर्नुपर्छ।

साँझ ६ बजेपछि चिया/कफी पिउनु हुँदैन किनभने यी उत्तेजक पदार्थ हुन्, यसले निद्रा बिगार्न सक्छ। सुत्ने बेला धुम्रपानबाट पनि टाढा रहनु पर्ने उनी सुझाउँछन्।

धेरैलाई साँझ वा राति रक्सी पिउनाले राम्रो निद्रा लाग्छ भन्ने लाग्न सक्छ तर त्यो मिथ मात्र भएको उनले स्पस्ट पारे। ‘यसले छिट्टै निदाउन मद्दत गर्न सक्छ तर यसबाट गहिरो निद्रा प्राप्त गर्न भने सकिँदैन’ डा.कुमार भन्छन्, ‘लामो समयसम्म सुत्नुअघि रक्सी पिइयो भने, डरलाग्दो सपना देखिन सक्छ साथै रक्सीको लत समेत लाग्न सक्छ।’

१४ फागुन, काठमाडौं । अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले व्यापारिक साझेदारहरूले अमेरिकी वस्तुलाई जति भन्सार लगाएका छन्, आफूले पनि त्यति नै लगाउने (पारस्परिक भन्सार– रेसिप्रोकल ट्यारिफ) घोषणा गरेपछि त्यसबाट भारत चिन्तित बनेको छ ।

अमेरिका भारतको दोस्रो ठूलो व्यापारिक साझेदार हो । अमेरिकामा भारतले सहुलियतपूर्ण बजार पहुँच पाइरहेकाले ऊसँगको व्यापारमा भारतले नाफा आर्जन गरिरहेको छ ।

सन् २०२४ मा भारतले अमेरिकामा ७७ अर्ब ५२ करोडको सामान निर्यात गरेको थियो भने ४० अर्ब ७७ करोड डलरको सामान आयात गरेको थियो । सो वर्ष अमेरिकासँग भारतको व्यापार ३६ करोड ७४ लाखले नाफामा थियो ।

यो वर्ष थोरै अंकले मात्रै चीन भारतको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार बन्न पुग्यो । नत्र सन् २०२१ देखि अमेरिका नै भारतको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार थियो ।

ट्रम्पले पारस्परिक भन्सारलगाउने घोषणा गरेको सन्दर्भमा ऊसँगको व्यापारिक सम्बन्ध बिग्रन नदिन भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले अमेरिका भ्रमण गरी ट्रम्पसँग वार्ता गरेका थिए ।

त्यसक्रममा अमेरिकासँग भारतले एफ–थर्टीफाइभ जेटलगायत सैन्य सामग्री लगायत खरिद गर्ने घोषणा मोदीले गरेका थिए । अमेरिकाले भारतलाई पारस्परिक भन्सार नलगाओस् भन्ने उद्देश्यले मोदीले यस्तो डिल गरेका थिए ।

तर, मोदीको भ्रमणको डेढ सातापछि राष्ट्रपति ट्रम्पले फेरि पनि भारत, चीनलगायत मुलुकलाई पारस्परिक भन्सार लगाउने कुरा दोहोर्‍याए ।

अमेरिकी वाणिज्यमन्त्री होवार्ड लुटनिकको पदभार ग्रहण समारोहमा उनले ‘आफ्नो प्रशासनले चाँडै नै रेसिप्रोकल ट्यारिफको नीति लागु गर्ने’ बताए ।

‘हामी चाँडै रेसिप्रोकल ट्यारिफ लगाउने छौं । त्यो भनेको हाम्रा व्यापारिक साझेदारले हामीलाई जति भन्सार लगाउँछन्, हामी पनि त्यति नै लगाउँछौं । रेसिप्रोकलको अर्थ उनीहरू हामीलाई शुल्क लिन्छन्, हामी पनि उनीहरूसँग त्यति नै शुल्क लिन्छौं । यो अति नै सामान्य छ,’ ट्रम्पलाई उद्धृत गर्दै प्रेस ट्रस्ट अफ इन्डियाले लेखेको छ ।

अमेरिकाले यसअघि कहिल्यै पनि यस्तो भन्सार नीति नलिएको तर अब भने त्यसो गर्न तयारी अवस्थामा रहेको उनले बताएका थिए ।

यसअघि १४ फ्रेबुअरीमा सकिएको मोदीको अमेरिका भ्रमणमा पनि ट्रम्पले सोही सन्देश दिएका थिए । अमेरिकाको भन्सार नीतिबाट भारतलाई मात्रै अलग गर्न नसकिने उनले बताएका थिए ।

‘मैले हामी के गर्दैछौं भनेर प्रधानमन्त्री मोदीलाई भनेको छु, जति तिमीले शुल्क लिन्छौ, हामी पनि त्यति नै लिन्छौं,’ ट्रम्पले एक टेलिभिजन अन्तर्वार्तामा भनेका थिए ।

भारतले आफ्नो मुलुकमा हुने आयातमा औसतमा १७ प्रतिशत भन्सार लिने गरेको टाइम्स अफ इन्डियाले उल्लेख गरेको छ । तर, वस्तुअनुसार त्यो दर फरक छ ।

ह्वाइटहाउसले तयार पारेको फ्याक्टसिटअनुसार मस्ट फेवर्ड नेसन (एमएफएन) का रूपमा अमेरिकाले भारतका कृषि उपजमा ५ प्रतिशत भन्सार लगाइरहेको छ । तर, भारतले एमएफएनमा औसत ३९ प्रतिशत भन्सार लगाइरहेको अमेरिकाको भनाइ छ ।

‘भारतले अमेरिकी मोटरसाइकलमा शतप्रतिशत भन्सार लगाइरहेको छ, जबकि अमेरिकाले भारतीय मोटरसाइकलमा २.४ प्रतिशत मात्रै भन्सार लगाउँछ,’ ह्वाइटहाउसले उल्लेख गरेको छ ।

अमेरिकाको यो चासोलाई सम्बोधन गर्न भारतले मोटरसाइकल तथा ह्विस्कीको भन्सार दरमा छुट दिइसकेको छ।

भारतले अमेरिकासँग छुट्टै व्यापार वार्ता गरी ऊसँगको व्यापारलाई सौहार्द बनाउन खोजिरहेको भारतीय सञ्चारमाध्यमहरूले उल्लेख गरेका छन् ।

विगतमा अमेरिका भारतको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार रहेकोमा त्यो स्थान चीनले लिइसकेको छ । अमेरिकासँग भारतको व्यापार नाफामा रहँदा चीनसँग भने ठूलो मात्रामा घाटामा रहेको छ । यस्तो भूराजनीतिक परिस्थतिबीच भारत अमेरिकासँगको व्यापार नगुमोस् भन्ने चाहन्छ ।

अमेरिकाले भन्सार थप्दा त्यसले भारतको निर्यात प्रभावित बन्न सक्छ । अमेरिकाले भारतलाई कृषिउपज लगायतमा भन्सार शुल्क घटाउन दबाब दिइरहेको छ । भारतले पनि अमेरिकासँग खुला व्यापार सम्झौताको वार्तालाई अघि बढाउन चाहेको छ ।

अमेरिकाले वस्तुअनुसार भन्सार लगाउँछ कि देशअनुसार लगाउँछ भनेर भारतीय अधिकारीहरूले हेरिरहेको टाइम्स अफ इन्डियाले उल्लेख गरको छ ।

भारतले अमेरिकासँग छुट्टै व्यापार वार्ता गरी ऊसँगको व्यापारलाई सौहार्द बनाउन खोजिरहेको भारतीय सञ्चारमाध्यमहरूले उल्लेख गरेका छन् ।

अमेरिकाले रेसिप्रोकल भन्सारदर लगाएको अवस्थामा त्यसले भारतमा पार्ने प्रत्यक्ष प्रभाव व्यवस्थापन गर्न सकिने खालको हुने भए पनि त्यसले व्यावसायिक आत्मबल घटाउँदा हुने अप्रत्यक्ष प्रभाव चिन्ताको विषय रहेको अन्तर्राष्ट्रिय ब्रोकरेज मोर्गान स्टान्लीले जनाएको छ ।

ग्लोबल ट्रेड रिसर्च इनिसियटिभ (जीटीआरआई) ले पनि पारस्पिरिक भन्सारले भारतको निर्यातमा उल्लेखनीय प्रभाव नपर्ने बताएको छ ।

‘भारतले पिस्ता आयातमा ५० प्रतिशत भन्सार लगाउँछ, अमेरिकाले पनि त्यति नै भन्सार लगायो भने भारतलाई कुनै असर पर्दैन । किनभने उसले अमेरिकामा पिस्ता निर्यात गर्दैन,’ जीटीआरआईले जनाएको छ ।

अमेरिकाले भारतमा निर्यात गर्ने ७५ प्रतिशत वस्तुमा ५ प्रतिशतभन्दा कम भन्सार भएको जीटीआरआईका संस्थापक अजय श्रीवास्तवलाई उद्धृत गर्दै द हिन्दूले जनाएको छ।

‘जबकि, श्रममा आधारित उत्पादनहरू टेक्सटाइल, गार्मेन्ट, जुत्ताचप्पल लगायतमा अमेरिकाले भारतलाई १५ देखि ३५ प्रतिशतसम्म भन्सार लगाउँछ,’ उसले भनेको छ ।

तर, अमेरिकाले अप्रिलबाट रेसिप्रोकल भन्सार दर लगाउने उच्च सम्भावना रहेको अवस्थामा भारतले बेलायत तथा युरोपको बजारमा आफ्नो निर्यात बढाउने प्रयास पनि गरिरहेको छ । उसले बेलायत र युरोपेली युनियनसँग खुला व्यापार सम्झौताको वार्ता सुरु गरेको छ ।

अहिले ईयूकी अध्यक्ष उर्सुला भोन डेर लेयेनले भारत भ्रमणमा छिन् । उनको भ्रमणका क्रममा ईयूले ह्विस्की, वाइन, अटोमोबाइल लगायत वस्तुको भन्सार कम गर्न भारतलाई आग्रह गरेकी छन् । युरोपको ठूलो निर्यातका रूपमा रहेका यी वस्तुमा भारतले उच्च दरमा भन्सार लगाउने गरेको छ ।

भारत र ईयूबीच विस्तृत र व्यावसायिक रूपमा अर्थपूर्ण व्यापार सम्झौताको तयारी भइरहेको भारतीय मिडियाहरूले उल्लेख गरेका छन् ।

आगामी साता बेलायतका व्यवसाय तथा व्यापार राज्यमन्त्री जोनाथन रेनोल्ड्स तथा भारतको भ्रमण गर्दै छन् ।

उनको भ्रमणका क्रममा स्वतन्त्र व्यापार सम्झौताका विषयमा वार्ता हुने द हिन्दू बिजनेसलाइनले उल्लेख गरेको छ ।

सन् २०२२ मा बेलायतसँग सुरु भएको खुला व्यापार सम्झौताको वार्ता बेलायत र भारतबीचको व्यापार दोब्बर अर्थात् १ खर्ब डलर पुर्‍याउने लक्ष्य लिइएको छ।

ट्रम्पको रेसिप्रोकल ट्यारिफको नीतिले भारतमात्रै होइन, बेलायत, ईयूलगायत पनि प्रभावित हुने हुनाले यी वार्ता दुवै पक्षको हितमा देखिन्छन् ।

भारत नेपालको सबैभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार हो । त्यसो हुँदा बाँकी विश्वसँग भारतको व्यापारिक सम्बन्धले नेपालको व्यापारलाई पनि नश्चित रूपमा प्रभाव पार्ने छ ।

१४ फागुन, काठमाडौं । प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले मंगलबार फेसबुकमा लेखे– ‘शिक्षा मन्त्रालयबाट विभिन्न विषयको छात्रवृत्तिका लागि आवेदन खुलाइएकोमा आवश्यक संख्या नपुगेका कारण सिट खाली रहेको सूचना पाएको छु । खाली रहेका सिटमा छात्रवृत्तिका लागि छिटोभन्दा छिटो एक दुई दिनभित्रै आवेदन दिनुहोला ।’

प्रधानमन्त्री ओलीले उल्लेख गरेको यो विषय चीनको छात्रवृत्तिको हो ।

तर, प्रधानमन्त्रीले भनेजस्तो पर्याप्त विद्यार्थीको आवेदनै नपरेको भने होइन । शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयले मेरिटको आधारमा नाम छनोट गरेर परराष्ट्र मन्त्रालय मार्फत पठाए पनि विद्यार्थीले अन्तिम सयममा अनलाइनबाट डकुमेन्ट नपठाएकाले सिट खाली भएको शिक्षा मन्त्रालयले प्रष्टीकरण दिएको छ ।

‘दुई सय विद्यार्थीको आवेदन परेको थियो । मेरिटको आधारमा नाम छनोट गरेर पठाएका थियौं । छनोटमा परेका विद्यार्थीलाई जानकारी पनि गराएको हो । तर उहाँहरूले चीनको नियम अनुसारको प्रक्रियामा सहभागी हुनु भएन’ शिक्षा मन्त्रालयको उच्च शिक्षा महाशाखाका उपसचिव सेमन्तराज कोइरालाले भने, ‘प्रधानमन्त्रीज्यूले भनेजस्तो आवेदन नै नपरेको भने होइन ।’

चीनले ७१ सिटमा छात्रवृत्ति दिएको थियो । गत पुसमा शिक्षा मन्त्रालयले आवेदन माग गरेको थियो ।

छात्रवृत्तिका लागि छनोट भएका विद्यार्थी प्रक्रियामा सहभागी नहुँदा अन्डर ग्राजुएट एमबीबीएस १ जना, पोस्ट ग्राजुएट इन्जिनियरिङमा ७ जना, एग्रिकल्चरमा ३ जना, पीएचडी इन्जिनियरिङमा १ जना, भेटेरिनरीमा १ जना, आईटीमा ४ जना, मेडिकल साइन्समा २ जना र कन्जरभेसन १ जनाको खाली भएको हो ।

‘विद्यार्थीले के कारणले डकुमेन्ट पेस गरेनन् थाहा छैन । डकुमेन्ट पेस गर्न हामीले बारम्बार भनेका हौं तर, पेस नगर्दा समस्या आएको हो,’ कोइरालाले भने ।

अब यो खाली भएको सिटमा के गर्ने भन्ने अधिकार चीनसँग छ । शिक्षा मन्त्रालयका अनुसार समय सकिएकाले चीनले प्रक्रिया रोकिसकेको छ । ‘उताको सिस्टमबाट प्रक्रिया ब्लक भएको भनेर म्यासेज आएको छ,’ उपसचिव कोइरालाले भने ।

अब चीनले फेरि प्रक्रिया खुलाएमा मात्र शिक्षा मन्त्रालयले अर्को प्रक्रिया अगाडि बढाउने छ नभए छात्रवृत्तिको २० सिट खाली हुने भएको छ ।

‘इच्छा नभएका व्यक्तिले आवेदन नदिएको भए अरू विद्यार्थीले अवसर पाउने थिए । मेरिटमा नाम सिफारिस गरेका थियौं । उहाँहरूको ठाउँमा अर्को व्यक्ति छनोट हुने थियो । आवेदन दिएका तर नपरेका विद्यार्थी धेरै छन्,’ कोइरालाले भने ।

प्रधानमन्त्री ओलीले आवेदन दिन फेसबुकमा लेखेपछि पनि तीन जनाको आवेदन परेको छ । ‘अब के हुन्छ थाहा छैन । चीनले उसको कानुन अनुसार गर्ने हो,’  उनले भने ।

डोपामाइन हर्मोनले मानिसको मस्तिष्कलाई सकारात्मक कुरा सोच्न र खुसी हुन प्रेरित गर्छ । हाम्रो मस्तिष्कमा दैनिक सीमित मात्रामा डोपामाइन हार्मोन उत्पादन भइरहेको हुन्छ।

केही राम्रो खबर सुनियो, आफूलाई मन पर्ने खाना खाइयो, मन पर्ने ठाउँमा घुम्न गइयो भने हामी खुसी हुन्छौँ र यो बेला डोपामाइन हार्मोनको उत्पादन बढी हुन्छ । तर, साथै केही खराब काम तथा बानीका कारण पनि मस्तिष्कमा डोपामाइन हर्मोन बढ्न सक्छ । सही तरिकाले डोपामाइन बढाउनु धेरै फाइदाजनक हुन्छ ।

सही तरिकामा डोपामाइन हर्मोन बढाउन गलत र सही तरिकाको बारेमा थाहा हुनु जरुरी हुन्छ ।

डोपामाइन बढ्ने गलत तरिका

-लागूपदार्थको सेवन

लागूपदार्थको सेवन गर्ने व्यक्तिलाई सेवनपछि आनन्दको महसुस हुन्छ । उसको मस्तिष्कले डोपामाइन हर्मोन उत्सर्जन गर्छ । यसले रक्त प्रवाह बढाउँछ, मुटुको गति बढाउँछ। यही कारण मान्छेमा आवेग र उत्तेजना बढ्छ ।

-फास्ट फुडको सेवन

जब हामी जंकफुड, फास्ट फुड खान्छौँ, हाम्रो दिमागमा रिवार्ड सर्किट सक्रिय हुन्छ र डोपामाइन रसायन निस्कन्छ । हाम्रो मस्तिष्क यी प्रशोधित खानाबाट प्राप्त हुने आनन्दले गर्दा खुसी हुन्छ र यस्ता खानेकुरा मात्र खाइरहन मनलाग्छ ।

-पोर्न फिल्म

खुसी हुँदा डोपामाइन हर्मोन बढ्छ । तर, खुसी हुने गलत तरिका अपनाउँदा डोपामाइन झन् घट्न सक्छ । पोर्न हेर्दा डोपामाइनको स्तर घट्छ, जसले कामवासना कम गर्छ ।

-अल्छीपना

धेरै चोटि हामी कुनै काम तत्काल नगरेर पछिका लागि टारिदिन्छौँ अनि बिस्तारै यो हाम्रो बानी बन्दै जान्छ । यसले हामीलाई अल्छी बनाउँछ । अल्छीपनाले डोपामाइन हर्मोनको उत्पादन कम हुन्छ । साथै कम डोपामाइन स्तर भएका मानिसहरूलाई दैनिक गतिविधिहरूमा उत्साहित महसुस हुँदैन, जसले अल्छी महसुस हुनसक्छ ।

-सोसल मिडिया

सोसल मिडियामा धेरै सक्रिय हुँदा पनि डोपामाइन हर्मोनको स्तर बढ्छ । तर, यसरी डोपामाइनको स्तर बढ्दा सोसल मिडियाको लत लाग्नसक्छ । जसले गर्दा दैनिक जीवनको अन्य कुरामा नकारात्मक असर पुग्न सक्छ ।

-एक्लोपन

सामाजिक सञ्जालको बढ्दो लत वास्तविक जीवनमा बढ्दो एक्लोपनसँग प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित हुन्छ । एक्लोपनले शरीरमा प्राकृतिक रुपमा नभएर नाटकीय रुपमा डोपामाइनको हर्मोन बढाउँछ ।

-अभद्रता

अभद्र व्यवहारले पनि डोपामाइन हर्मोन बढाउँछ । तर, डोपामाइनले अभद्र व्यवहार नियन्त्रण गर्नलाई पनि मद्दत गर्छ । यस्तो अभद्र व्यवहार नियन्त्रण गर्नका लागि डोपामाइन हर्मोन बढ्नु मात्र शरीरको लागि फाइदाजनक हुन्छ ।

-नक्कली सम्बन्ध

जब कसैले प्रेमको नाटक गर्छ त्यो सबैभन्दा खराब भावनाहरू मध्ये एक हो । अस्वस्थ र नक्कली सम्बन्धमा हुनु भनेको पीडादायी सम्बन्धमा हुनु हो । यस्तो प्रेम र सम्बन्धले क्षणिक रुपमा डोपामाइन बढाउन सक्छ । तर, कालान्तरमा त्यसले दु:ख दिन सक्छ ।

डोपामाइन बढाउने सही तरिका

-सानो-सानो कुरामा खुसी हुने

डोपामाइन हर्मोनले खुसी हुनका लागि प्रेरित गर्छ । त्यसैले डोपामानलाई ‘फिल गुड हर्मोन’ पनि भनिन्छ । त्यसैले सानो-सानो कुरामा खुसी भयो भने यो हम्रोन प्राकृतिक रुपमा बढ्न सक्छ ।

-नयाँ अनुभव

कुनै नयाँ कुराको अनुभवले पनि हाम्रो मस्तिष्क उत्तेजित हुन्छ र शरीरमा डोपामाइन हर्मोनलाई बढाउँछ । नयाँ-नयाँ कुराको अनुभव गरेर प्राकृतिक रुपमा डोपामाइन बढाउन सकिन्छ ।

-नयाँ साथी

नयाँ साथी तथा सम्बन्धले पनि डोपामाइन बढ्छ । साथीसँग सम्बन्धित सकारात्मक भावना अनुभव गर्दा अक्सिटोसिनले सेरोटोनिन र डोपामाइनको रिलिजलाई सक्रिय गर्छ ।

-प्राकृतिक खाना

स्वस्थ र सन्तुलित खाना शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यका लागि महत्त्वपूर्ण छ । डोपामाइनको कमी हुन नदिन प्राकृतिक र सन्तुलित खाना खानुपर्छ ।

-माफी दिँदा

यदि केही कुरामा कसैसँग मनमुटाब भएको छ र त्यो व्यक्तिले आफ्नो गल्ती स्विकारेर माफी माग्छ भने उसलाई माफी दिँदा सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त हुन्छ र डोपामाइन बढ्छ।

-व्यायाम

नियमित रूपमा व्यायाम गर्ने बानीले डोपामाइन हार्मोनको स्तर बढाउन मद्दत गर्छ । यी हर्मोनले मुड सुधार्न मद्दत गर्छ । त्यसैले खुसी रहन र राम्रो स्वास्थ्य कायम राख्न नियमित व्यायाम गर्नुपर्छ ।

-कृतज्ञताको भावना

सकारात्मक मनोविज्ञान अनुसार कृतज्ञता जीवनमा राम्रो कुरालाई स्वीकार गर्ने भावना हो । कृतज्ञता खुसीसँग जोडिएको हुन्छ, जसले डोपामाइन हर्मोनलाई बढाउँछ ।

-योग ध्यान

योग ध्यानले पनि डोपामाइन हार्मोनको मात्रा बढ्ने विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् । त्यसैले शरीरमा डोपामाइन हार्मोन बढाउन योग, ध्यान गर्नुपर्छ ।

-प्रकृतिसँग रमाउने

बाहिरी गतिविधिहरू जस्तै हरियाली वातावरणमा हिँड्ने, बगैँचामा काम गर्ने वा प्रकृतिको मजा लिनेले सूर्यको प्रकाश पाइन्छ जसले मुड सुधार्न मद्दत गर्छ र डोपामाइन बढ्छ ।

-प्रेम

प्रेमले आनन्द महसुस, ऊर्जा बढाउँछ । जसले हाम्रो मस्तिष्कबाट उत्सर्जन हुने प्रेमिल हर्मोन डोपामाइन उत्पन्न हुन्छ ।

-घाममा बस्दा

सूर्यको किरणले हाम्रो शरीरमा रहेको डोपामाइनलाई बढाउँछ । त्यसैले नकारात्मक भावनाहरू आइरहन्छ भने घरभित्र एक्लै बस्नु भन्दा घाममा बस्नु राम्रो हुन्छ ।

१४ फागुन, काठमाडौं। भारतको कलिंगा इन्स्टिच्यूट अफ् इन्डस्ट्रियल टेक्नोलोजी (केआईआईटी) मा नेपाली विद्यार्थी प्रकृति लम्सालको मृत्यु र त्यसपछि सिर्जित परिस्थितिबारे छानबिन गर्न गठित समितिले कलेजका अधिकारीहरुको बयान लिन थालेको छ ।

कलेजका संस्थापक अच्युत सामन्तबाट बयान लिन थालेको ओडिसा राज्यको अतिरिक्त प्रमुख सचिव सत्यब्रत साहु नेतृत्वको उच्चस्तरीय समितिले बयानका लागि कलेजका थप चार अधिकारीहरुलाई बोलाएको छ।

भारतको अखबार द हिन्दुका अनुसार, अनुशासन विभाग प्रमुख पीके पटनायक, निर्देशक संहिता मिश्रा, आन्तरिक कमिटी प्रमुख इप्सिता सत्पथी र सहायक निर्देशक स्मारिका पाटीलाई बयानका लागि उपस्थिति हुन भन्दै पत्र पठाएको छ।

यसअघि कलेजका संस्थापक सामन्तसहित अरु ७ शीर्ष अधिकारीहरुको बयान भइसकेको छ । उनीहरुलाई नेपाली विद्यार्थीलाई मात्र कलेज छाड्न भन्दै किन सूचना जारी गरियो भन्ने प्रश्न सोधिएको भनिएको छ।

साथै, दुर्व्यवहारको सूचना आउँदा आउँदै एक महिनासम्म पनि किन कुनै कारबाही अघि बढाइएन भनेर समेत सोधिएको एक जना अधिकारीले भनेका छन् ।

सामन्तसहितका अधिकारीहरुलाई नेपाली विद्यार्थीलाई लक्षित गरेर प्रयोग गरिएको अपमानजनक शब्दबारे समेत सोधिएको थियो ।

आइतबार बुटवल स्थायी घर भइ केआईआईटी कलेजमा अध्ययरत् २० वर्षीय प्रकृति लम्साल मृत अवस्थामा भेटिएकी थिइन् ।

उनले आफूलाई सोही कलेजमा अध्ययनरत् अड्विक श्रीवास्तवले पटकपटक दुर्व्यवहार गरेको भन्दै उजुरी दिँदा समेत कलेज प्रशासनले गम्भीरता देखाएको थिएन । बरु घटना ढाकछोप गर्न खोजेको थियो ।

त्यहीबीच प्रकृति मृत अवस्थामा भेटिएपछि विद्यार्थीहरुले गम्भीरतापूर्वक छानबिन गर्न माग गर्दै प्रदर्शन गरेका थिए । प्रदर्शनलाई कलेज प्रशासनले दमन गर्न खोजेको थियो, त्यसक्रममा विद्यार्थीहरुलाई सुरक्षागार्ड र प्रशासनका व्यक्तिहरुले दुर्व्यवहार गरेका थिए ।

कुटपिटमा संलग्न दुई सुरक्षागार्डसहित ५ जनालाई स्थानीय प्रहरीले पक्राउ गरेको थियो भने केही कलेजका कर्मचारीहरु पनि बर्खास्तीमा परेका थिए । पक्राउ परेकाहरुलाई भने अदालतले धरौटीमा छाडेको छ ।

विद्यार्थीले अपशब्द प्रयोग गरेर गालीगलौज गर्ने प्राध्यापकहरुले माफी माग्दै भिडियो सार्वजनिक गरेका छन् । यो विषय चर्किएपछि भारतको केन्द्र सरकारले पनि चासो देखाएको थियो भने प्रदेश सरकारले उच्च स्तरीय छानबिन समिति बनाएको थियो ।

केआईआईटी प्रकरणलाई लिएर नेपालको संसद् समेत तातेको थियो । ओडिसाको प्रदेश संसद्मा पनि यो विषयले प्रवेश पाएको थियो।

१३ फागुन, काठमाडौँ । राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेलसँग युवा आदान–प्रदान कार्यक्रम, २०२५ मा सहभागी हुन नेपाल आएका भारत, भूटान र माल्दिभ्सका ‘राष्ट्रिय क्याडेट कोर’ (एनसिसी) का प्रतिनिधिमण्डलले भेट गरेको छन् ।

महाशिवरात्रि तथा नेपाली सेना स्थापनाको २६२औँ वार्षिकोत्सवका अवसरमा काठमाडौँमा आयोजना हुने युवा आदान–प्रदान कार्यक्रममा सहभागी हुन आएको ती देशको टोलीले राष्ट्रपति निवास, शीतल निवासमा भेट गरेको हो ।

नेपाली सेनाले छिमेकी राष्ट्रका सेनासँगको आपसी सम्बन्धलाई थप सुदृढ तुल्याउन ‘क्याडेट’बीच सीप, संस्कृति र परम्पराको आदान–प्रदान गर्दै आएको छ । राष्ट्रपति पौडेल नेपाली सेनाका परमाधिपति हुन् ।

यस किसिमको युवा आदान–प्रदान कार्यक्रमले एकापसमा सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक यथार्थहरूको बुझाइमा सहयोग पुग्ने तथा आपसी सम्बन्धलाई अझ सुमधुर एवं प्रगाढ बनाउन भूमिका निर्वाह गर्ने विश्वास लिइएको छ ।

राष्ट्रिय सेवा दल (एनसिसी)बाट प्रदान गरिने तालिम प्रशिक्षणले युवाहरूलाई एकत्रित गरी बफादार, अनुशासित र जिम्मेवार नेतृत्वकर्ता तथा असल नागरिकका रुपमा रूपान्तरण गरिँद आएको छ । एनसिसीले असल अभ्यासको आदान–प्रदानसहित युवाहरूमा राष्ट्रियता, देशभक्ति, नेतृत्व, आत्मविश्वास र राष्ट्रसेवाजस्ता गुणहरू विकास तथा प्रवर्द्धनलाई प्राथमिकतामा राखेको छ ।

यही फागुन ९ गते नेपाल आएको सो भ्रमण टोलीमा ३४ जना प्रतिनिधि रहेको छ। भेटका अवसरमा नेपालको राष्ट्रिय सेवा दलका कार्यकारी महानिर्देशक उपरथी यामप्रसाद ढकाल, भारतको एनसिसीका महानिर्देशक गुरवीरपाल सिंह, भुटान स्काउट एसोसिएसनका निर्देशक साङ्गे चोदेन र माल्दिभ्सका प्रतिनिधिमण्डलका प्रमुख रिफान अलीलगायत सहभागी भएको राष्ट्रपति कार्यालयले जनाएको छ ।

१३ फागुन, काठमाडौं । बैंकिङ प्रणालीमा अधिक तरलता भएपछि नेपाल राष्ट्र बैंकले तरलता खिच्ने क्रम जारी राखेको छ । निक्षेप संकलन उपकरण बोलकबोल मार्फत आज मंगलबार २५ अर्ब रुपैयाँ बराबर तरलता खिच्न लागेको हो ।

केन्द्रीय बैंकले २२ दिनका लागि निक्षेप संकलन उपकरण बोलकबोल मार्फत तरलता खिच्न लागेको हो । बैंकिङ प्रणालीमा अधिक तरलता भएपछि चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ सुरुवातबाट नै राष्ट्र बैंकले निरन्तर तरलता खिच्दै आएको छ ।

निक्षेप संकलन दरमा स्थायी निक्षेप सुविधा दिएको केन्द्रीय बैंकले निक्षेप संकलन उपकरण बोलकबोल मार्फत पनि तरलता खिचिरहेको छ । मंगलबार बोलकबोल हुने निक्षेप संकलन उपकरणको सावाँ–ब्याज आगामी ६ चैतमा भुक्तानी हुनेछ ।

निक्षेप संकलन उपकरणको ब्याजदर बोलकबोलबाट तय हुनेछ । बोल गर्न सकिने रकम न्यूनतम १० करोड र बढीमा ५ करोड रुपैयाँले भाग गर्दा निःशेष भाग जाने गरी कुल आह्वान रकमसम्म हुनेछ ।

बोलकबोलमा राष्ट्र बैंकबाट इजाजतप्राप्त ‘क’, ‘ख’ र ‘ग’ वर्गका बैंक तथा वित्तीय संस्थामात्र सहभागी हुन पाउनेछन् ।

१३ फागुन, काठमाडौं । महाशिवरात्रि पर्वका अवसरमा अघिल्ला वर्षहरुजस्तै काठमाडौंको पशुपतिनाथ मन्दिर परिसरमा नागाबाबा र साधुसन्तहरू आएका छन् । शिवरात्रिका दिन पशुपतिनाथ मन्दिरमा विशेष पूजाअर्चना गरिन्छ ।

पशुपति मन्दिर परिसर पुग्नेहरु नागाबाबाहरूको दर्शन गर्न पनि पुग्छन् । उनीहरूको वेषभूषा र जीवनशैली फरक हुने भएकाले सर्वसाधारणका उनीहरु चासो र आकर्षणको केन्द्र बन्ने गर्छन् ।

महाशिवरात्रि जस्ता विशेष अवसरहरूमा, विशेष गरी छिमेकी मुलुक भारतबाट समेत नागाबाबा र साधुसन्तहरु आउने गर्छन् । यस वर्षको शिवरात्रिमा पशुपतिनाथ क्षेत्रमा १ हजार ५०० साधुसन्त र करिब दुई सय नागाबाबा आएको अनुमान छ ।

केही नागाबाबाहरू तर नेपालभित्रै रहेको पनि बताइन्छ । तर नेपालमा नागाबाबा र साधुसन्तहरूको ठ्याक्कै संख्या उपलब्ध छैन । जानकारहरुका अनुसार नागाबाबाहरूको संख्या सीमित छ । उनीहरू प्रायः एकान्तमा बसेर शिव भक्ति, साधना र तपस्यामा लिप्त रहन्छन् ।

महाशिवरात्रि अवधिभर उनीहरुलाई सम्मानपूर्वक बस्ने स्थान, भोजन, पानी र धुनी जगाउने दाउराको व्यवस्था पशुपति क्षेत्र विकास कोषले उपलब्ध गराउँछ । महाशिवरात्रि सकिएपछि कोषले नै उनीहरुलाई श्रेणीअनुसार दान दक्षिणासहित ससम्मान बिदाइ पनि गर्दछ ।

यहाँ नागाबाबाको रहस्यमय जीवनबारे जानकारी दिने प्रयास गरेका छौं ।

लुगा लगाउँदैनन् नागा साधुहरू

‘नागा’ शब्दको अर्थ नै ‘नग्न’ भन्ने हुन्छ । नागाबाबाहरू सधैं नाङ्गै बस्छन् । उनीहरू सबैभन्दा फरक देखिने कारण भनेकै उनीहरू लुगा नलगाउने हो । कठ्याङ्ग्रिने चिसो मौसममा पनि उनीहरू नाङ्गै नै बस्छन् । उनीहरू शरीरमा धूनीको खरानी (भस्म) लगाएर घुम्ने गर्छन् ।

नागाबाबा बन्ने प्रक्रिया

नागाबाबा बन्ने प्रक्रिया निकै कठिन र लामो हुन्छ । हिन्दू धर्मका महान् दार्शनिक आदि गुरु शंकराचार्यले नागाबाबाहरुलाई व्यवस्थित बनाउन अखाडा परम्पराको सुरुवात गरेका थिए । अखाडाहरूले नै नागाबाबाहरूको चयन र दीक्षा दिने काम गर्छन् । प्रत्येक अखाडाको आफ्नै नियम, परम्परा र मान्यता अनुसार दीक्षा दिइन्छ । अखाडामा प्रवेश गरेपछि उनीहरूले गुरु सेवा गर्नुपर्ने हुन्छ र सबै साना–ठूला काम गर्न लगाइन्छ । केही अखाडाहरूमा नागाबाबाहरूलाई ‘भुट्टो’ भनेर पनि चिनिन्छ ।

कठिन जीवनशैली

नागाबाबाहरूको जीवनशैली अत्यन्तै कठिन हुन्छ । भनिन्छ, कुनै पनि व्यक्तिलाई नागाबाबा बन्न कम्तीमा १२ वर्ष लाग्छ । नागाबाबा बनेपछि उनीहरू गाउँ, सहर तथा समाजको चहलपहलयुक्त जीवन त्यागेर जंगल वा पहाडतिर गुमनाम भएर बस्छन् । उनीहरू त्यस्ता स्थानमा बस्छन्, जहाँ कमै मानिसहरू आउजाउ गर्छन् ।

नागाबाबा बन्ने प्रक्रियामा पहिलो ६ वर्ष विशेष महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । यो अवधिमा उनीहरू नागाबाबा बन्न आवश्यक ज्ञान हासिल गर्छन् । सुरुका ६ वर्ष उनीहरूले केवल लंगौटी मात्र लगाउने गर्छन् । त्यसपछि १२ वर्षको अन्तरालमा हुने महाकुम्भ मेलामा संकल्प लिएर लंगौटीसमेत त्याग्छन् र जीवनभर लुगा नलगाउने प्रतिज्ञा गर्छन् ।

ब्रह्मचर्य शिक्षा

नागाबाबा बन्नका लागि सबैभन्दा पहिला ब्रह्मचर्यको शिक्षा लिनुपर्छ । त्यसपछि, योग्य ठहरिएपछि महापुरुषहरूबाट दीक्षा प्रदान गरिन्छ । दीक्षा पश्चात् यज्ञोपवीत संस्कार गरिन्छ । यस प्रक्रियालाई पूर्ण गरेपछि, उनीहरू आफ्नै मृत्यु संस्कार जस्तै ‘पिण्डदान’ गर्छन्, जसलाई ‘बिजवान’ भनिन्छ ।

उनीहरूले आफ्ना १६ जना परिवारजनको पिण्डदान गर्छन् । १७ औं पिण्डदान आफ्नै गर्छन् । यसको अर्थ उनीहरूले आफ्नो पहिलाको जीवन समाप्त भएको मान्छन् । पिण्डदान गरेपछि उनीहरू आफ्नो गोत्र, जात तथा पहिचानसम्बन्धी सबै त्याग्छन् ।

बिस्तारामा नसुत्ने परम्परा

नागाबाबाहरूका लागि सांसारिक सुख–सुविधाको कुनै महत्त्व हुँदैन । उनीहरू आफ्नो अखाडालाई नै परिवार मान्छन् । साधारणतया, उनीहरू कुटी बनाएर बस्छन्, तर तिनको कुनै स्थायी निवास हुँदैन । भनिन्छ नागाबाबाहरू ओछ्यानमा सुत्दैनन् ।

युद्धकला र आत्मसंयम

नागाबाबाहरूले दिनभरमा केवल सात घरबाट मात्र भिक्षा माग्न पाउँछन् । यदि ती सात घरबाट केही प्राप्त भएन भने उनीहरूले भोकै बस्नुपर्छ ।

नागबाबाहरू दिनमा एकचोटि मात्र भोजन गर्छन् । भनिन्छ, नागाबाबाहरु केवल साधना मात्र गर्दैनन्, उनीहरू युद्धकलामा पनि निपुण हुन्छन् ।

रहस्यमयी शक्ति

नागाबाबाहरूले कठोर तपस्या गरेर विभिन्न रहस्यमयी शक्तिहरू प्राप्त गरेको विश्वास गरिन्छ । यद्यपि, उनीहरू आफ्ना शक्तिहरूको दुरुपयोग गर्दैनन् । बरु, उनीहरू आफ्नो ज्ञान र शक्तिबाट मानिसहरूको समस्या समाधानमा मद्दत गर्न प्रयास गर्छन् । उनीहरु आफूलाई भगवानको दूत मानन्छन् ।

नागा साधुहरूको अन्तिम संस्कार

हिन्दू धर्मअनुसार, सामान्यतः मृत्यु पश्चात् शवलाई जलाउने परम्परा छ । तर, नागाबाबाहरूको शवलाई जलाइँदैन । उनीहरूको अन्तिम संस्कार ‘भू–समाधि’द्वारा गरिन्छ । उनीहरूलाई सिद्धयोगको मुद्रामा राखेर जमिनमुनि समाधिस्थ गरिन्छ ।

नागाबाबा बन्ने परम्पराको सुरुवात कहिले र किन भयो ?

धार्मिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएअनुसार, आठौं शताब्दीमा सनातन धर्म र मठ–मन्दिरहरूलाई क्षति पुर्‍याउने प्रयास भइरहेको थियो । त्यसबेला आदि गुरु शंकराचार्यले चार मठहरूको स्थापना गर्दै सनातन धर्मको रक्षा गर्ने अभियान सुरु गरे ।

उनले सनातन परम्पराको रक्षा केवल शास्त्र (ज्ञान) बाट सम्भव छैन, यसका लागि शस्त्र (युद्धकला) को पनि आवश्यक छ भन्ने महसुस गरे । त्यसपछि उनले अखाडा परम्पराको स्थापना गरे, जसअन्तर्गत धर्मको रक्षा गर्न मरिमेट्नेहरूलाई युद्धकलाको समेत विशेष प्रशिक्षण दिइयो । र, नागाबाबा र अघोरीहरुलाई ‘धर्म रक्षक’ मान्न थालियो ।

त्यसैले नागाबाबा र साधुसन्तहरुलाई व्यवस्थित गर्ने श्रेय शंकराचार्यलाई जाने धर्मशास्त्रका जानकार डा. बासुदेव कृष्णशास्त्री बताउँछन् ।

नेपालको थापाथली, देवघाट लगायतका स्थानमा अखाडाहरु छन् । नेपालभरको अखाडाका प्रमुख महामण्डलेश्वर आत्मानन्द गिरी हुन् ।

१३ फागुन, काभ्रेपलाञ्चोक । गत असोजमा परेको अविरल वर्षापछिको बाढीपहिरोले काभ्रेपलाञ्चोकमा ठूलो क्षति भयो । बाढीपहिरोबाट ७८ जनाको मृत्यु, ६ जना बेपत्ता र ७९ जना घाइते भए ।

स्थानीयका घर भत्किए, कृषि, पशु, शिक्षा, सडक, सञ्चार तथा विद्युत् क्षेत्रमा क्षति पुग्यो । काभ्रेका स्थानीयमध्ये पनौती, रोशी, बेथानचोक र नमोबुद्धमा बाढी र पहिरोले धेरै क्षति पुर्‍यायो । त्यसबेला अधिक वर्षा त छँदै थियो त्यसलाई मुख्य सहयोगी मानिएको अवैध खानी र क्रसरका कारण धेरै क्षति पुग्यो ।

जिल्लामा धेरै क्षति पुर्‍याउने कारण मानिएको खानी र क्रसर भने अध्ययनबिना नै सञ्चालनमा आएको पाइएको छ । जिल्ला समन्वय प्रमुखको नेतृत्वमा रहेको जिल्ला अनुगमन समितिको ६ कात्तिकमा बसेको बैठकले बाढीपहिरो प्रभावित स्थलको भौगर्भिक अध्ययन गराइ उक्त अध्ययन प्रतिवेदनका आधारमा खानी तथा क्रसर सञ्चालन गर्ने निर्णय गरेको थियो ।

१४ कात्तिकमा प्रमुख जिल्ला अधिकारी उमेशकुमार ढकालको अध्यक्षतामा बसेको जिल्ला सुरक्षा समिति बैठकले समेत गैरकानुनी सञ्चालित ढुंगा तथा क्रसरबाट ठूलो जनधन क्षति भएको जनगुनासो आएकाले अवैध सञ्चालन रहेका ढुंगा र क्रसर उद्योग बन्द गराउने निर्णय गरेको थियो ।

समिति बैठकले बाढीपहिरोपछि खोलाको बहाबले धार परिवर्तन गरेको, बस्तीहरू जोखिममा परेको, वरिपरिका भूभागसमेत भत्किएको/बगाएको/पहिरो गएको, डस्ट (धुलो) र गेग्य्रानले खोलाहरूको सतह बढेको उल्लेख गर्दै हालको अवस्थामा बस्ती, खानी, खोला वन क्षेत्र भौगर्भिक अवस्था लगायत सरोकार राख्ने सबै पक्षमा गम्भीर एवं विस्तृत अध्ययन गर्नुपर्ने भएकाले अध्ययनका लागि राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणलाई अनुरोध गर्ने निर्णय गरेको थियो ।

त्यस्तै १४ कात्तिकमा प्रमुख जिल्ला अधिकारी उमेशकुमार ढकालको अध्यक्षतामा बसेको जिल्ला सुरक्षा समिति बैठकले समेत गैरकानुनी सञ्चालित ढुंगा तथा क्रसरबाट ठूलो जनधन क्षति भएको जनगुनासो आएकाले अवैध सञ्चालन रहेका ढुंगा र क्रसर उद्योग बन्द गराउने निर्णय गरेको थियो ।

तर, दुवै निर्णय कार्यान्वयन नगरी स्थानीय पालिकामा रहेका खानी तथा क्रसर उद्योग अनुमतिबिना पुनः सञ्चालन आएका हुन् । मापदण्ड अनुरूप खानी तथा क्रसर उद्योग सञ्चालनका लागि सम्बन्धित उद्योगीलाई पटक–पटक जानकारी गराइएको र नियमन गर्न स्थानीय तहलाई निर्देशन दिइए पनि कार्यान्वयन नभएको जिल्ला समन्वय समिति प्रमुख एवं जिल्ला अनुगमन समिति संयोजक दीपककुमार गौतमले बताए ।

‘गत असोजमा आएको बाढीपहिरोले अत्यधिक क्षति गर्नुमा मापदण्ड विपरीत सञ्चालित खानी तथा क्रसर उद्योग पनि प्रमुख कारण हो, यदि अवैध रूपमा चलेका छन् भने कारबाही र बन्द गर्छौ,’ गौतमले भने ।

उनले भूगर्भविदले रिपोर्ट दिएपछि मात्र खानी तथा क्रसर चलाउने भन्ने निर्णय भए पनि कार्यान्वयन नभएको बताए ।  ‘खानी तथा क्रसर व्यवस्थापनमा स्थानीय पालिकाहरू नै जिम्मेवार हुने भएको र जिल्ला समन्वय समितिको अनुगमन गर्ने काम भएकाले के आधारमा स्थानीय पालिकाहरूले खानी तथा क्रसर सञ्चालन गरे पुनः अनुगमन गर्दै छौ,’ गौतमले भने ।

प्रमुख जिल्ला अधिकारी ढकालले मापदण्ड पालना नगरेका खानी र क्रसर उद्योगलाई कारबाही गर्न सम्बन्धित निकायलाई पत्राचार गरेको बताए । ३ माघमा जिल्लाका सबै पालिकालाई गैरकानुनी रूपमा सञ्चालित ढुंगाखानी र क्रसर बन्द गर्न पत्राचार भएको बताए ।

तर, पत्रचार भएको एक सातासम्म पनि खानी तथा क्रसर निर्वाध चलिरहेका छन् । जिल्ला प्रशासन कार्यालयले डिभिजन वन कार्यालयलाई वन क्षेत्रमा सञ्चालित उद्योगको अध्ययन गर्न तथा जिल्ला प्रहरी कार्यालयलाई अवैध क्रसर तथा खानी पुनः सञ्चालन भइरहेको गुनासो आएकोले अवैधलाई बन्द गर्न आदेश भएको थियो ।

प्रमुख जिल्ला अधिकारी ढकालले खानी र क्रसरबारे राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणलाई पत्र लेख्दै नदीजन्य तथा खानीजन्य क्रसर तथा उद्योग समेतका कारण विपद्जन्य घटनामा बढी क्षति भएको, खोलाको बहाबले धार परिवर्तन गरेको, बस्तीहररू जोखिममा परेको, डस्ट र गेग्र्यानले खोलाहरूको सतह बढेको अवस्था रहेकाले उक्त बस्ती, खानी, खोला र वन क्षेत्रको भौगर्भिक तथा वातावरणीय विज्ञ समूहको माग गरेको बताए ।

जिल्ला प्रहरी कार्यालय काभ्रेका प्रमुख बसुन्धरा खड्काले अवैध क्रसर तथा खानी बन्द गराउन प्रहरी तयारी अवस्थामा रहेको जानकारी दिइन् । ‘नियामक निकायको अनुगमन तथा कारबाहीका लागि प्रहरी स्ट्यान्डबाइ छ,’ उनले भनिन्, ‘आदेश आउने बित्तिकै प्रहरी परिचालन भइहाल्छन् ।’

उनले निर्माण सामग्री बोकेका ओभरलोड ट्रक÷टिपरलाई कारबाही गर्ने काम प्रहरीले गरिरहेको बताइन् । पछिल्लो समय मात्रै ५ सय हाराहरीमा निर्माण सामग्री बोकेका ओभरलोड ट्रक/टिपरलाई कारबाही गरिएको जानकारी दिइन् ।

क्रसर उद्योग सञ्चालनसम्बन्धी मापदण्डमा राजमार्ग, खोला, नदी, पुल, तालतलैयाबाट ५ सय मिटर टाढा, शिक्षण संस्था, स्वास्थ्य संस्था, बस्ती, धार्मिक, सांस्कृतिक, पुरातात्त्विक स्थान र सुरक्षा निकायबाट २ किलोमिटर टाढा सञ्चालन हुनुपर्ने उल्लेख छ ।

बालुवा तथा ढुंगा प्रशोधन उद्योगमा साइड ड्रेन, हिलो थिग्रने पोखरी, वायु प्रदूषण नियन्त्रणका लागि व्यवस्था गर्ने जिम्मा सम्बन्धित व्यवसायीको हुने उल्लेख छ । तर, काभ्रेमा सञ्चालित नदीजन्य तथा खानीजन्य उद्योग कुनैको पनि मापदण्ड पुग्दैन ।

नदीजन्य तथा खानीजन्य उद्योगको काभ्रे जिल्लास्तरीय अनुगमन कार्यदलले २०७९ मा स्थलगत अनुगमन गरी तयार गरेको प्रतिवेदनमा समेत काभ्रेका कुनै पनि खानी तथा क्रसर उद्योगले मापदण्ड पालना नगरेको उल्लेख छ । जिल्ला समन्वय समिति, जिल्ला प्रशासन कार्यालय, जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सशस्त्र प्रहरी १५ नम्ब्र हेडक्वार्टर, डिभिजन वन, नापी, पूर्वाधार विकास, घरेलु तथा साना उद्योग र आन्तरिक राजस्व कार्यालयका प्रतिनिधि रहेको समितिले अनुगमन गरेको थियो ।

विशेषगरी बाढी प्रभावित रहेका पालिकाहरू पनौती, रोशी, बेथानचोक र नमोबुद्धमा बढी क्रसर तथा खानी छन् । पनौतीमा १४ क्रसर तथा खानीमध्ये विपद्पछि ७ खानी र ५ क्रसर उद्योग खुलेका छन् ।

समितिले जिल्लामा रहेका ४८ खानी तथा क्रसर उद्योगमध्ये ४२ को अनुगमन गरेको थियो । ती खानी तथा क्रसरमा अनुगमन क्रममा उद्योगको दर्ता नभएको, हरहिसाबको कागजात नभेटिएको, उद्योगबाट निस्किने फोहोर व्यस्थापन नगरेको, उत्खनन गर्ने क्षेत्र नछुट्याइएको, अत्यधिक उत्खनन भइरहेको जस्ता पक्ष अनुगमन प्रतिवेदनमा औंल्याइएको थियो ।

अनुगमनका क्रममा समस्या भएका उद्योगलाई त्रुटि सुधार्न र नियमभित्र काम गर्न निर्देश गरिएको थियो । कतिपय क्रसर र खानीले अनुमति दिइएको क्षेत्रभन्दा बाहिर पनि उत्खनन गरेको पाइएको थियो । त्यस्ता खानीलाई तत्कालै बन्द गर्न अनुगमन समितिले स्थानीय तहलाई सुझाव दिएको थियो । तर, ती पालिकाले अनुगमन प्रतिवेदन कार्यान्वयन गरेनन् । तीनै मापदण्ड विपरीतका खानी र क्रसरले धेरै क्षति पुग्यो ।

विशेषगरी बाढी प्रभावित रहेका पालिकाहरू पनौती, रोशी, बेथानचोक र नमोबुद्धमा बढी क्रसर तथा खानी छन् । पनौतीमा १४ क्रसर तथा खानीमध्ये विपद्पछि ७ खानी र ५ क्रसर उद्योग खुलेका छन् । बेथानचोक गाउँपालिकामा तीन खानी र क्रसर उद्योग सञ्चालनमा छन् । नमोबुद्ध नगरपालिकामा रहेका ४ खानी र क्रसर उद्योगमध्ये विपद्बाट ३ वटामा क्षति पुगेको थियो । अहिले एउटामात्र सञ्चालनमा छ । रोशीमा रहेका ५ मध्ये २ वटा चलेका छन् ।

त्यस्तै मण्डनदेउपुर नगरपालिकामा विपद्पछि ३ उद्योग चलिरहेका छन् । भुम्लु गाउँपालिकामा ४ क्रसर र ७ खानी सञ्चालनमा छन् । विपद्अघि पनौतीमा १०, रोशीमा ५, नमोबुद्ध र भुम्लुमा ४, बेथानमा ३, मण्डनमा २, बनेपा, तेमाल र चौरीमा १/१ खानी तथा क्रसर सञ्चालनमा थिए । जिल्लाका १३ पालिकामध्ये पाँचखाल, धुलिखेल, महाभारत र खानीखोलामा भने खानी तथा क्रसर छैनन् ।

पुनः अनुगमन सञ्चालनमा रहेका खानी र क्रसर उद्योगले मापदण्ड पालना नगरेको पाइएकाले स्थलगत अनुगमनका लागि कार्यदल गठन भएको छ । अहिले समितिले पुनः अनुगमनको काम गरिरहेको खानी तथा क्रसर उद्योगको स्थलगत अनुगमनका लागि गठन कार्यदलका सदस्य सचिव तथा जिल्ला समन्वय समितिका सूचना अधिकारी भरत सापकोटाले जानकारी दिए ।

पहिलो चरणमा पनौती र बेथानको अनुगमन गरेको समितिले अधिकांश उद्योगले मापदण्ड पूरा नगरेको र सञ्चालकले बाढीपहिरोबाट कागजात क्षति भएको भन्दै देखाउन नसकेको जानकारी दिए ।

‘हामी अध्ययनकै क्रममा छौं । अनुगमन गर्दै छौं, सबै खानी तथा क्रसरको अनुगमनपछि प्रतिवेदन तयार हुन्छ,’ उनले भने, ‘त्यही प्रतिवेदनका आधारमा खानी तथा क्रसरलाई के गर्ने भन्ने निर्णय हुन्छ ।’

अनुगमन क्रममा अधिंकाश क्षेत्रमा भूधरातलमा परिवर्तन देखिएकाले उक्त स्थानमा नयाँ आईई प्रतिवेदन बनाइ उक्त जमिनको भौगर्भिक अध्ययनपछि मात्र खानी तथा क्रसर सञ्चालन गर्नुपर्ने देखिएको सापकोटाले बताए ।

क्षतिको अझै आएन पूर्णविवरण

बाढीपहिरोका कारण के कति क्षति पुग्यो भनेर अझै पूर्णविवरण आएको छैन । प्रारम्भिक अनुमान अनुसार जिल्लामा ३ हजार ३ सय २८ निजी आवासमा क्षति पुगको छ भने १२ सरकारी भवन पूर्णरूपमा तथा १ सय ३५ वटामा आंशिक क्षति पुगेको छ । आठ सार्वजनिक भवन पूर्णक्षति भएका छन् भने १ सय ३४ वटामा आंशिक क्षति पुगेको छ ।

जिल्लाका विभिन्न स्थानका ६८ घरपरिवार स्थानान्तरणका लागि सिफारिस भएका छन् ।  जिल्लाभित्र विभिन्न सडक खण्डमा १६ किलोमिटर सडक पूर्णरूपमा क्षति भएको छ । उक्त स्थानमा अस्थायी डाइभर्सन गरी यातायात सञ्चालन भएको छ ।

जिल्लाका १९ प्रमुख ग्रामीण सडकको अधिकांश खण्डमा पहिरो गई करिब ६ सय ५५ किलोमिटर सडक अवरुद्ध भएकोमा स्थानीय पालिका सडक खुलाउने क्रममै छन् ।  जिल्लाका ४८ पुलमा क्षति पुगेको मध्ये ७ पूर्णरूपमा र ३ मा आंशिक क्षति भएको छ भने ३८ वटाको सामान्य मर्मत गरिएको छ ।

त्यस्तै सिँचाइका ९६ आयोजनामा २१ करोड ५० लाख रुपैयाँको क्षति भएको अनुमान गरिएको छ भने ३६ तटबन्ध योजनामा २० करोड रुपैयाँको क्षति भएको छ । खानेपानी तथा सरसफाइका आयोजनामा सबैभन्दा बढी क्षति भएको पाइएको छ । प्रारम्भिक क्षतिको विवरण अखनुसार तीन नगर समेटिएका काभ्रे उपत्यका एकीकृत खानेपानी आयोजनाको दुई किलोमिटर पाइप बगाएको छ ।

धुलिखेल खानेपानी उपभोक्ता समितिको तीन किलोमिटर पाइप बगेको तथा अन्य संरचनामा क्षति पुगेको छ । हाल धुलिखेल खानेपानी आंशिक मर्मत गरेर सञ्चालनमा आएको छ । तेमाल बृहत खानेपानी आयोजना, बृहत नमोबुद्ध खानेपानी आयोजना, बृहत सुनकोशी पाँचखाल खानेपानी आयोजना सहित करिब १ सय खानेपानी आयोजनामा क्षति पुगेको छ ।

त्यस्तै चार स्वास्थ्य संस्था, नेपाल टेलिकमका करिब दुई दर्जन टावर तथा अप्टिकल फाइबर, टेलिफोन पोल, तारमा क्षति भएको छ । १० तहमा ७ सय ७४ विद्युत् एचटी लाइनका ११ मिटर अग्ला पोल र नौ मिटर अग्ला एमटी लाइन भएको १ हजार १ सय ४९ पोल पूर्णरूपमा क्षति भएका छन् । ४४ मध्ये २२ ट्रान्सफर्मरमा पूर्णक्षति पुगेको जनाइएको छ ।

जिल्ला कृषि कार्यालयका अनुसार बाढीपहिराले ७ हजार १ सय ३० परिवार प्रभावित भएका छन् । २ हजार ९ टन धान, ८४ टन मकै, ४ हजार २ सय ७८ टन तरकारी तथा अन्य बाली गरी ६ हजार ३ सय ७१ टन उत्पादनमा क्षति पुगेको छ । कुल उत्पादनमा ४२ करोड ६३ लाख रुपैयाँ बराबर क्षति पुगेको जनाइएको छ ।

त्यसैगरी १२ करोड ८४ लाख ५१ हजार रुपैयाँ बराबरको पशुपन्छी क्षति भएको अनुमान छ । १३ स्थानीय तहमध्ये १२ मा रहेका १ सय ७९ विद्यालयमा क्षति पुगेको शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ काभ्रेपलाञ्चोकले जानकारी दिएको छ ।

१३ फागुन, काठमाडौं । सशस्त्र प्रहरी बलकी इन्सपेक्टर सन्तोषी महतको मृत्यु प्रकरणको अनुसन्धानका लागि सशस्त्रकै इन्सपेक्टर विवेक जोशी पक्राउ परेका छन् ।

ब्यारेकमै झुन्डिएको अवस्थामा मृत भेटिएकी सन्तोषीको परिवारले जोशीविरुद्ध आत्महत्या दुरुत्साहनमा किटानी जाहेरी दिएका थिए । उजुरी दर्ता भएपछि जोशीलाई अनुसन्धानका लागि नियन्त्रणमा लिइएको जिल्ला प्रहरी कार्यालय कास्कीका डीएसपी वसन्तत शर्माले जानकारी दिए ।

पक्राउ परेका इन्सप्क्टर २३ नं.गण तनहुँमा कार्यरत छन् । उनी १६ बेसिकका इन्सपेक्टर हुन् । जोशी र सन्तोषी प्रेमी-प्रेमिका रहेको परिवारको दाबी छ । उनैका कारण सन्तोषीले आत्महत्या गर्नु परेको जाहेरीमा दाबी गरिएको छ ।

यो घटनाको छानबिन गर्न सशस्त्र प्रहरी हेडक्वाटरले समेत राष्ट्रिय सशस्त्र प्रहरी प्रशिक्षण प्रतिष्ठान मातातीर्थमा कार्यरत डीआईजी लक्ष्मण सिंहको नेतृत्वमा छानबिन समिति गठन गरेको छ ।

इन्स्पेक्टर बेसिकको तालिम गर्दै आएकी महत सन्तोषी पोखरास्थित हुल तथा दंगा व्यवस्थापन तालिम शिक्षालय लामापाटन ब्यारेकमा मृत भेटिएकी थिइन् । सिन्धुपाल्चोक घर भएकी महत १७ बेसिक (२०८१) की इन्स्पेक्टर हुन् ।

इन्स्पेक्टरको बेसिक तालिम गरिरहेकी उनी ब्यारेकको महिला शौचालयको नजिकको बिममा झुन्डिएको अवस्थामा मृत फेला परेकी थिइन् ।

२०७२ सालमा सशस्त्रकै सिपाहीमा भर्ना भएकी उनले २०७८ सालमा असईमा नाम निकालेकी थिइन् । त्यसपछि अहिले २०८१ सालमा इन्स्पेक्टरमा नाम निकालेर तामिल सुरु गरेकी थिइन् ।

१२ फागुन, काठमाडौं । महाशिवरात्रि पूर्वसन्ध्यामा पशुपतिनाथ मन्दिर परिसरमा संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयनमन्त्री बद्रीप्रसाद पाण्डेको नेतृत्वमा प्रभातफेरी कार्यक्रम भएको छ ।

सोमबार पशुपति क्षेत्र विकास कोषको आयोजना गरिएको प्रभातफेरीमा सहभागी हुन संस्कृति राज्यमन्त्री अरुण चौधरीका साथ मन्त्री पाण्डे बिहान पशुपतिनाथ मन्दिर पुगेका थिए ।

प्रभातफेरीमा नेपाली सेना, नेपाल प्रहरी र सशस्त्र प्रहरी सहभागी थिए। प्रभातफेरीमा कोषका पदाधिकारी, संस्कृत विद्याश्रमका विद्यार्थी, गुरु र स्थानीयको सहभागिता थियो ।

पशुपति मूलढोकाबाट सुरु भएको प्रभातफेरी पिंगलास्थान, गौशाला र जयबागेश्वरी हुँदै मन्दिर परिसर परिक्रमा गरी पुनः मन्दिर मूलढोका पुगेर समापन भएको थियो ।

प्रभातफेरीपछि मन्दिर परिसर निरीक्षण गर्दै मन्त्री पाण्डेले पशुपति पुग्ने भक्तजनलाई सहज दर्शन व्यवस्था मिलाउन कोषलाई निर्देशन दिए । शिवरात्रि पूर्वसन्ध्यामा सोमबारमा पशुपति मन्दिरमा दर्शनार्थीको घुइँचो थियो । दर्शनार्थीलाई असुविधा नहोस् भनेर मन्त्री पाण्डे मूलमन्दिर परिक्रमा गरेर मात्र फर्किएका थिए ।

यसैबीच कोषले महाशिवरात्रिका लागि सबै तयारी पूरा भएको जानकारी दिएको छ । बुधबार (१४ फागुन) मा परेको महाशिवरात्रिमा नेपाल र भारत लगायत देशबाट साधुसन्त आउने क्रम जारी छ । साधुसन्तका लागि खानेबस्ने सुविधा प्रबन्ध गरिएको छ ।

शिवरात्रि (फागुन कृष्ण चतुर्दशी) मा आउने साधुसन्तलाई धुनीका लागि आवश्यक सबै प्रबन्ध मिलाइएको छ । शिवरात्रिको भोलिपल्ट औंसीका दिनमा उनीहरूलाई दक्षिणासहित बिदा गरिने छ।

महाशिवरात्रिका अवसरमा पशुपतिनाथमा मेला लाग्ने गर्छ । पशुपति दर्शनका लागि मन्दिर पुग्ने भक्तजनको सुविधाका लागि सम्पूर्ण तयारी पूरा गरिएको कोषले जानकारी दिएको छ ।

काठमाडौं । युवापुस्तामा चर्चित ‘जोन एण्ड द लोकल्स’ सहित ४ ब्याण्ड ललितपुरको च्यासलमा गुञ्जिने भएका छन् । च्यासल रंगशालामा चैत २३ गते आयोजना हुने पाटन फेस्ट २०२४ मा ब्याण्डले प्रस्तुति दिने तय भएको छ ।

नेपाल रोयल मल्टिप्रपोज प्रालिले आयोजना गर्ने फेस्टिभलमा प्रस्तुति दिने ४ मध्ये एक ‘जोन एण्ड द लोकल्स’ फाइनल भैसकेको छ । यो ब्यणड ‘हावाजस्तै’, ‘के गरौ, ‘निहिती’जस्ता गीतका लागि परिचित छ । अन्य ब्याण्डबारे केही दिनमा जानकारी दिइने आयोजकले जनाएको छ ।

कार्यक्रममा सहभागी हुनका लागि दर्शकले ६ सय, एक हजार र १२ सयको टिकट खरिद गर्न सक्नेछन् । खल्ती एपबाट दर्शकले टिकट काट्न सक्नेछन् । कार्यक्रममा खानेकुराका लागि २० स्टल समेत राखिनेछ । आयोजकले यो कार्यक्रममा प्रवेश गर्ने दर्शकले सुविधासम्पन्न र अत्याधुनिक साउण्ड सिस्टमबाट संगीतको मज्जा लिन सक्ने बताएको छ ।

यो फेस्टले पाटनको स्थानीय पर्यटनलाई प्रोत्साहन गर्ने विश्वास गरिएको छ । आयोजकले यो कन्सर्टमा ८ देखि १० हजार दर्शक उपस्थित हुने विश्वास लिएको छ ।

टीकापुर साहित्य महोत्सवको दोस्रो संस्करण यही फागुन २४ देखि २६ गतेसम्म आयोजना हुने भएको छ। दोस्रो संस्करणमा नाटककार तथा सुदूरपश्चिमका राष्ट्रिय गौरव पहलमानसिंह स्वाँर विशेष हुने आयोजकले जानकारी दिएका छन् ।

आयोजकले दिएको जानकारी अनुसार ‘पहलमानसिंह स्वाँर साहित्य विशेष संस्करण’ नाम दिइएको महोत्सव लेखक तथा अध्येता हरि शर्माको प्रवचनबाट थालनी हुनेछ। टीकापुरवासीले पहिलो पटक नेपाली कला साहित्यका बहुप्रतिभाशाली व्यक्तित्व अभि सुवेदीसँग साक्षात्कार गर्ने अवसर प्राप्त गर्नेछन्।

महोत्सवमा जम्मा २१ बहस सत्रहरू रहने छन् । जसमा आख्यानकार नारायण ढकाल, केशब दाहाल, बुद्धिसागर, सरस्वती प्रतीक्षा, प्रगति राई, सगुना शाह, रञ्जना निरौला, सुमन वर्षा घिमिरे, प्रभा बराल आदिले नेपाली आख्यानका विविध विषयहरूमा बहस गर्ने छन्।

विन्दु सुवेदी, युवराज नयाँघरे, प्रतीक ढकाल, मोहन मैनाली, घनश्याम खड्काले नेपाली गैरआख्यान र जीवन दर्शनबारे विचार विमर्श तथा विश्लेषण गर्नेछन्। समालोचक लक्ष्मणप्रसाद गौतम, ज्ञानु अधिकारी, डा.ब्रतराज आचार्यका साथै सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयका पूर्वउपकुलपति अम्मरराज जोशी तथा धनन्जय तिमिल्सिनाले नेपाली साहित्यमाथि आलोचनात्मक विचार प्रस्तुत गर्नेछन्।

नेपाली काव्य विधामाथि कवि श्यामल, विप्लव प्रतीक, सीमा आभास तथा सुदूरपश्चिमका युवा कविहरू देवव्रत, खेम बतास, बिपी अस्तु, हेमन्त शिशिर र कल्पना जोशीले बहस गर्ने छन्।

अभिनेत्री केकी अधिकारी तथा अभिनेता विजय बरालको उपस्थिति महोत्सवको मुख्य आकर्षण रहनेछ ।

त्यसैगरी, नाटक विधातर्फ सुनिल पोखरेल, घिमिरे युवराज, पशुपति राई र सुशीला तामाङ्ले आफ्ना धारणा राख्ने छन्। निर्देशक प्रदीप भट्टराई र अभिनेता तथा फिल्म निर्माता रवीन्द्रसिंह बानियाँले नेपाली चलचित्र क्षेत्रबारे बहस गर्नेछन्।

साहित्यका साथै महोत्सवमा वैकल्पिक राजनीति, स्थानीय तहमा महिलाको नेतृत्व, समाज, थारू संस्कृति, विकास, पर्यटन, दलितका मुद्दा, जीवन दर्शनजस्ता विषयमा समेत छलफल चल्नेछ। टीकापुरका चुनौती र अवसर विषयले पनि महोत्सवमा विशेष प्राथमिकता पाउने आयोजकले जानकारी दिएका छन्।

अग्रज साहित्यकार पहलमानसिंह स्वाँरका सम्बन्धमा उनकी नातिनी ईश्वरी स्वाँर, सुदूरपश्चिम प्रज्ञा प्रतिष्ठानका उपकुलपति टिएन जोशी तथा स्वाँरमाथि शोध र अध्ययन गरिरहेका विज्ञहरूले स्वाँरको व्यक्तित्व, कृतित्व र योगदानबारे विशेष प्रकाश पार्ने छन्।

टीकापुरलाई प्राज्ञिक थलोका रूपमा विकास गर्ने उद्देश्य बोकेको महोत्सवले यस क्षेत्रको पर्यटन तथा सम्पदाको प्रवर्द्धनसमेत गर्ने लक्ष्य लिएको टीकापुर महोत्सव संयोजक तथा लेखक महेशविक्रम शाहले बताए ।

‘महोत्सवका सम्पूर्ण गतिविधिका माध्यमबाट विभिन्न साहित्यिक परम्परा र आवाजहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा योगदान पुग्छ’ शाहले भने, ‘राष्ट्रिय मञ्चमा प्रतिनिधित्वका लागि संघर्ष गरिरहेका क्षेत्रीय तथा सीमान्तकृत लेखकहरूलाई यी महोत्सवहरूले आफ्नो प्रतिभा प्रस्तुत गर्ने अवसर पाउनेछन् ।’

आयोजकका अनुसार महोत्सवका अतिथिहरूलाई कर्णालीमा जलबिहार गराउनुका साथै यस भेकका अन्य पर्यटकीय स्थलहरूको पनि अवलोकन गराइने छ ।

टीकापुर साहित्य महोत्सव आयोजनाको मुख्य प्रवर्द्धक सुदूरपश्चिम प्रदेश, सामाजिक विकास मन्त्रालय रहेको छ भने सुदूरपश्चिम प्रज्ञा प्रतिष्ठान यस महोत्सवको प्रवर्द्धक रहेको छ । सहप्रवर्द्धक टीकापुर नगरपालिका र जानकी गाउँपालिका रहने छन्।

टीकापुर साहित्य महोत्सवको पहिलो संस्करण २०७९ मा आयोजना गरिएको थियो ।

११ फागुन, काठमाडौँ। विद्युतीय शासनलाई शासकीय व्यवस्थामा प्रभावकारी बनाउन राजनीतिक प्रतिवद्धता जरूरी रहेको प्रविधि क्षेत्रका सरोकारवालाहरूले बताएका छन् ।

आइतबार काठमाडौंमा मार्चिङ आन्टले आयोजना गरेको ‘टेक गर्भ नेपाल २०२५, एडभान्सिङ डजिटल ट्रान्सफर्मेशन’ मा बोल्दै  सरोकारबालाहरूले जोड दिएका हुन् । कार्यक्रममा सूचना प्रविधि विज्ञ मनोहर कुमार भट्टराईले डिजिटल गभर्नेन्सलाई थप प्रभावकारी बनाउन सरकारी र राजनीतिक तवरबाट लाग्नुपर्ने बताए ।

उनले भने, ‘दृष्टिकोण, नीति र कार्यान्वयन पक्ष बलियो भए पनि राजनीति  प्रतिवद्धता नआएसम्म विद्युतीय सुशासन कार्यान्वन गर्न चुनौतीका चाङहरू आइरहन्छन् ।’

उनले आइसीटीको मास्टर प्लान बनाउदादेखि अहिलेसम्मका योजनाहरू बनाउँदा भिजन मिसन असल भए पनि राजनीतिले गाँजेकाले अल्परुपमा मात्रै लागू भएको तितो अनुभव सुनाए ।’ मैले सूचना प्रविधिको गुरूयोजना बनाउँदादेखि नै नीति,नियम र योजना  तथा कार्यान्वयनका पक्षहरू समेटिए पनि राजनीति प्रतिवद्धताका अभावमा धेरै कामहरू हुन पाएनन् । तर केही कामहरू भने पक्कै भएका छन् ।’

प्रविधिले विश्वमा तीव्र रुपमा फड्को मारिरहेको भन्‍दै उनले अब नेपाल सरकारले नीति नियम मात्रै होइन राजनीतिक प्रतिवद्धतासहित काम गर्ने बेला आएको बताए । ‘विद्युतीय शासनलाई शासकीय व्यवस्थामा नविनतम उपलब्धीका रुपमा लिनुपर्छ । शासन व्यवस्थालाई निष्पक्ष, तटस्थ र पारदर्शी बनाउन राजनैतिक कमिटमेन्टको खाँचो अपरिहार्य छ।’ उनले भने ।

नेपालको शासकीय अभ्यासमा विद्युतीय उपकरणको उपयोग हुन थालेको करिब पाँच दशक भएको भन्‍दै अब  आर्थिक समृद्धि, पर्यटन प्रवर्द्धन, सामाजिक रुपमा समावेशीकरण,  शिक्षा-स्वास्थ्य-प्रविधिको पहुँच,  भोगोलिक संरचना तथा सरकारको पारदर्शीता देखाउनुपर्ने बेला आएको बताए ।

‘सरकारका निकायले अब नीति र नियमन, गोपनीयता र सुरक्षा,  विद्युतीय अधिकार, डेटा गभर्नेन्स र जनचेतान गर्नुपर्ने बेताल आइसक्यो, ‘ उनले भने, ‘ यो विद्युतीय सुशासनको आधारभूत आवश्‍यता भइसक्यो।अब प्रविधिमा दक्षता  र नागरिकसँग बसेर उनीहरूको प्रतिक्रियाको आधारमा  विद्युतीय सुशासनको निर्माण गर्नुपर्छ।’

यस्तै उनले सूचना प्रविधि क्षेत्रमा छुट्याउने बजेटले पनि त्यस क्षेत्रमा काम गर्ने र कार्यान्वयन गर्नेमा ठूलो असर गर्ने भन्दै सरकारले राजनीतिक रुपमै आफ्नो प्रतिवद्धता जाहेर गर्नु जरूरी छ।’

प्रविधिमा छलाङ मारेका एसियाका देशहरू इस्टोनिया, दक्षीण कोरिया, सिंगापुर र छिमेकी मुलुक भारतले डेटा एक्सचेन्ज गर्ने प्लेटफर्मबाट  देशलाई २ प्रतिशत जीडीपी योगदान गरेको  बताउँदै अब नेपाल पनि जाग्ने बेला आइसकेको बताए । उनले भने, ‘  इस्टोनिया, दक्षिण कोरिया, सिंगापुर र छिमेकी मुलुक भारतले १४ हजार वार्षिक काम गर्ने क्षमता बढाएका छन् भने आ-आफ्नो तर्फबाट मुलुकको जीडीपीमा महत्वपूर्ण योगदान दिएका छन् । भारतले त डेटा एक्सचेन्जबाट १.१७ प्रतिशत जीडीपी, यूएईले एकद्वार प्रणाली बनाएर जीडीपमा महत्वपूर्ण योगदान दिएको छ भने सिंगारपुर र दक्षिण कोरियाले विद्युतीय सुशासनको क्षेत्रमा कायापलट गरेको छ ।’

सर्वाङ्गीण विकास अध्ययन केन्द्र (आईआईडीएस)का अनुसार नेपालले आईटी सेवा निर्यात गरेर ६७ अर्ब बढीको आईटी सेवा निर्यात अर्थात देशको जीडीपमा १.४ प्रतिशत योगदान रहेको छ भने मुलुकको कुल विदेशी विनिमय सञ्चितिमा आईटी सेवाको योगदान ५ दशमलव ५ प्रतिशत रहेको उनको भनाइ छ ।

सरकारले टेक्नोलोजीलाई ठुलो टाउको दुखाइको विषय नबनाइकन जनचेतनाको माध्यमबाट सीप र दक्षताको विकास गर्नेपर्नेमा उनले जोड दिए ।’ नागरिक, सरकारी कार्यालयका सम्बन्धित सेवाका कर्मचारीलाई साइबर सुरक्षा, डेटा म्यानेजमेन्ट,  ब्रोडब्याण्ड कनेक्टिभीटी, प्रोजेक्ट म्यानेजमेन्टलगायतका विषयमा सशक्त बनाउनु तत्काल जरूरी छ।’ उनले भने ।

ई‍-गभर्नेन्स बोर्डका सीईओ दिपेश विष्टले सरकारले विद्युतीय शासनलाई बढावा दिनका लागि मुलुकको डिजिटल सेवा प्रणालीलाई ‘डेटा एक्सचेञ्ज प्लेटफर्म’को अवधारणा अघि सारेको बताए ।  उनले भने, ‘ सरकारले अब नागरिकलाई सार्वजनिक सेवा सहज रुपमा उपलब्ध गराउने उद्देश्यले उक्त अवधारणा अघि सारेको छ।’

हाल छुट्टाछुट्टै सरकारी सेवा लिन पटक–पटक व्यक्तिगत विवरण पेस गर्नुपर्ने बाध्यता हटाउन र सेवाप्रवाहलाई सरलीकरण गर्न उक्त अवधारणा अघि सारिएको  उनको भनाइ छ ।

डेटा एक्सचेञ्ज प्लेटफर्म निर्माणपछि सेवाग्राहीले सरकारी सेवा लिँदा पटक–पटक व्यक्तिगत विवरण बुझाउनुपर्ने बाध्यता अब नरहने उनले दाबी गरे । ‘यो प्लेटफर्म बनाएपछि अब सेवाप्रवाह छिटो छरितो हुनुका साथै नागरिकले चाहिउको कुरा सम्बन्धित ठाउँमा एकै पटक पाउन सक्छ।’   यसका लागि सरकारले  हाल विद्युतीय सुशासनको ब्लुप्रिन्ट निर्माण भइ छलफलका क्रममा रहेको बताए ।

‘हामी विद्युतीय सुशासनको ब्लुप्रिन्ट निर्माणमा लागेका छौं,’  उनले भने, ‘ ब्लुप्रिन्टको मुख्य उद्देश्य सूचना तथा प्रविधिको प्रयोगबाट सरकारी काम कारबाही तथा सेवा प्रवाहको दक्षता अभिवृद्धि गर्दै थप प्रभावकारी, पारदर्शी र जवाफदेशी बनाउनु हो।’