नेपालमा मनसुन भित्रिएलगत्तै वर्षा र बाढीपहिरोको जोखिम सुरु भएको छ। यही बिहीबार राति नेपालको पूर्वी क्षेत्रबाट मनसुन प्रवेश गरी कोशी प्रदेशमा फैलिएको थियो। त्यसको २४ घण्टा नबित्दै पूर्वी नेपालको विभिन्न क्षेत्रमा बाढीले क्षति पुर्‍याएको छ।

राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका प्रवक्ता रामबहादुर केसीका अनुसार आज बिहान परेको अविरल वर्षाका कारण धरान–धनकुटा सडकखण्डको सागुरीगढी गाउँपालिका–६ स्थित फेदीको १०० मिटर सडक लेउती खोलाको बाढीले बगाएको छ।

जसका कारण कोशी राजमार्गको धरान–धनकुटा सडकखण्ड अवरुद्ध भएको प्राधिकरणले जनाएको छ। जसले धनकुटा हुँदै जाने भोजपुर, सङ्खुवासभा, ताप्लेजुड, पाँचथरको यातायात ठप्प भएको छ। आजै झापामा माईखोलाको बाढीले २२ घर डुबानमा परेको पनि केसीले बताए। उनका अनुसार अहिले पानी घट्दो क्रममा रहेको र मानवीय जोखिम रहेको छैन। स्थानीयहरूलाई सुरक्षित स्थानमा सारिएको छ।

नेपाल प्रहरीका प्रवक्ता, प्रहरी वरिष्ठ उपरीक्षक रमेश थापाले पूर्वी नेपालको झापा तथा धरान धनकुटा सडक क्षेत्रमा बाढी पहिरोका घटना भएको र सो क्षेत्रमा उद्धार तथा नागरिकको सुरक्षाका लागि प्रहरी टोली परिचालन गरेर विपद् व्यवस्थापनको कार्य भइरहेको बताए।

नेपालमा मनसुन भित्रिने सरदरभन्दा १५ दिनअगावै बिहीबार रातिदेखि मनसुन भित्रिएको थियो। जल तथा मौसम विज्ञान विभागका अनुसार हाल कोशी, मधेस, बागमती र गण्डकी प्रदेशका धेरै स्थानमा तथा लुम्बिनी, कर्णाली र सुदूरपश्चिम प्रदेशका एक–दुई स्थानमा मेघ गर्जन चट्याङसहितको हल्कादेखि मध्यम पानी परिरहेको छ।

पछिल्लो १२ घण्टामा कोशी प्रदेशका केही स्थानमा धेरै भारीदेखि अति भारी वर्षा भएको पनि विभागले जानकारी दिएको छ। पानी पार्ने प्रणाली अहिले उत्तरतिर सरिरहेको र थप पानी पर्नसक्ने सम्भावना रहेकोले आवश्यक सतर्कता अपनाउन विभागले बुलेटिनमार्फत जानकारी गराएको छ।

पछिल्लो १२ घण्टामा कोशी प्रदेशको झापा, इलाम, मोरङ र सुनसरी जिल्लामा भारी वर्षा मापन भएको र ती क्षेत्र भएर बहने कन्काई नदी, बिरिङ खोला, केसलिया खोलालगायतमा सतर्कता तहभन्दा माथिको बाढी मापन भएकाले नदी तटीय क्षेत्रमा उच्च सतर्कता अपनाउन बाढी पूर्वानुमान महाशाखाले पनि सबैमा अनुरोध गरेको छ।  

महाशाखाले इलाम, झापा, मोरङ, सुनसरी र धनकुटाको धेरै स्थानमा भारी वर्षा मापन भएको र थप बर्षा हुनसक्ने भएकाले मेची, विरिङ, निन्दा, कन्काई, चिसाङखोला, मावा–रतुवा, लोहन्द्रा, बक्राहा, नुनखोलालगायत अन्य साना खोलामा सतर्कता तह आसपासको बाढी आउन सक्ने भएकाले दिउँसोसम्म उच्च सतर्कता अपनाउन पनि अनुरोध गरेको छ।

वर्षा गराउने बादल पूर्वी नेपालबाट उत्तरतर्फ सरिरहेको पनि मौसम विज्ञान विभागले जानकारी दिएको छ। आगामी तीन दिन कोशी, नारायणी, कर्णाली, महाकाली र यसका प्रमुख सहायक नदीहरू साथै कमला, बागमती, पूर्वीराप्ती, पश्चिम राप्ती र बबई नदीको जलसतह सतर्कता तह तलै रहने पुर्वानुमान भए पनि बढ्दो हुने देखिएको जनाइएको छ। त्यसैले नदी तटीय क्षेत्रका क्रियाकलापमा सतर्कता अपनाउन अनुरोध पनि गरिएको छ।

‘कोइलाखाद’ गइरहेका, ‘कोइलाखाद’ बाट आइरहेका मान्छेको लस्कर उस्तै छ यहाँ । हजारौं सपना सुदूर गाउँमै छाडेर ती गइरहेकै छन्-कोइलाखादतिर । शोकमग्न ती जनहरूको जीवन–गाथा भन्छ, उपन्यासकार श्याम सिंघकको उपन्यास ‘कोइलाखाद’ ले । मेघालयका मजदूरको दुःख–दर्पण जस्ताको तस्तै देखाएको छ किताबले । एकै लाइनमा भन्ने हो भने ‘कोइलाखाद’ मुगलानका मजदूरका लामा हिक्काहरूको दुःख–बयान हो ।

त्यसो त नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा देश छाड्नेको भीड छ । त्यो भीड बनिरहन्छ, समाचारको हेडलाइन । त्यसले खिचिरहन्छ, मानिसलाई । देश छाड्ने त्यो भीडसँग कम्तीमा हवाई टिकट किन्ने र समाचारको हेडलाइन बन्ने हैसियत छ । तर, नेपाली समाजमा त्यस्तो पनि एउटा वर्ग छ, जसको राजधानीसम्म पुग्ने हैसियत पनि छैन । तर तीप्रति कोही जिम्मेवार छैन, न कसैले चासो नै राख्छ । ती भुईंमान्छे सधैं ‘भुईंमान्छे’ नै रहिरहन अभिशप्त छन् । संवेदना–शून्य समाज ती ‘भुईंमान्छे’ तिर एक नजर पनि दिंदैन । समाज-सोपानको पिंधमा रहेका अनि अभाव र गरिबीबाट सधैं लखेटिएर भाग्दै–भाग्दै भारतको मेघालय पुगेका र त्यतै जिन्दगी–घिसारिरहेका (वा मेघालयमै हराएका) मान्छेहरूको दुःखको वर्णमाला पढ्ने फुर्सद कसलाई यहाँ ?

युगले खोकिलामा लुकाएर राखिछाडेको कमलो हृदय रहेछ लेखक श्याम सिंघकसँग । त्यसैले त उनी शहरका कस्मेटिक कथाको खोजीमा सामेल छैनन् । यी लेखक सुनाउँछन्– युगले बिर्सेको, दुनियाँले नदेखेको (वा देखेरै पनि आँखा चिम्लिदिएको) दुःखी–जीवन बाँचिरहेका मान्छेहरूको पसिना र सुस्केराको युगौं लामो आख्यान । र, उज्यालोको खोजीमा नीरव अन्धकारमा विलीन भएका, समाजको पिंधमै छाडिएका भुईंमान्छेका जीवन र गाथा । किताबले सुनाउँछ– मेघालयको कोइला मजदूरले भोगेको चरम पीडा, अभाव र असुरक्षाको फेहरिस्त ।

‘कोइलाखाद’ मा लेखिएको कथा–संसार कुनै लोककथामा चित्रित वैभवशाली राजकुमारको जस्तो छँदै छैन । यो आख्यान कुनै कल्पना–संसार वा स्वैरकल्पना होइन । यो किताब त नेपाली समाजको यथार्थ–वृत्तान्त हो, जसलाई आख्यानमा जीवन्त शब्दमा सर्लक्कै उतारेका छन्– कुनै खप्पिस चित्रकारले झैं लेखक सिंघकले । यो आख्यानमा छ– पूर्वाेत्तर भारतको मेघालयमा आर्थिक समृद्धिको सपना बोकेर पुगेको लामो मानव लस्कर । त्यही लस्करमा मिसिएको छ– २० वर्षे किशोर लोचनबहादुर लिम्बू ।

उपन्यासमा व्याप्त छ चरम निराशाको टोन । उपन्यासको पहिलो अध्यायमै बथानबाट छुट्टिएको भाले मयूरले घना जङ्गलतिर हेर्दै कराएको चीत्कारमा प्रतिबिम्बित भएको छ, आफ्नो थातथलो र परिवारबाट विछोडिएका पात्रहरूको पीडा । बाटोमाथिको एक्लो झुपडीबाट निस्किरहने दुई ताराको विरक्तलाग्दो धुनको वर्णनले पनि पात्रहरूको जीवनको निराश संवेदनालाई उपन्यासको पानाभरि पोतेको आभास दिएको छ ।

लेखक स्वयम्ले त्यस भूमिमा रहेका मानिसलाई नजिकबाट नियालेर, तिनको पीडालाई तिनले साँचेको अलिकति खुशीलाई हृदयमा उतारेर लेखेको यो पुस्तक, पाठकको मनमा छपक्क बस्ने दुःखी लोकको वर्णन हो

जीवनमा उज्यालो खोज्दै यस परदेशी भूमिमा आइपुगेका नेपालीहरू झन् झन् अँध्यारोमा धकेलिएका छन् । तिनको जीवन पनि ती बसाइँ सरी आइपुगेको परिवेशकै अंश जस्तो अस्तव्यस्त र अनिश्चित छ । अँध्यारो घना जंगल, हरबखत कालो बादलले ढाकेको आकाश, दिक्क लाग्दो अनवरत झरी, जताततै खाल्डो पारिएका जमिन, कोपरिएर कुरुप पारिएका पहाडका भित्ता, छरिएका ढुंगा अनि जथाभावी थुपरिएका कोइलाको थुप्रोको सेरोफेरो घुमिरहन्छ तिनको जीवन । जीवन जिउनु युद्ध लड्नु जत्तिकै छ तिनको लागि । “कुनबेला मरिने हो, तालले किचिएर मरिने हो कि, भर्‍याङबाट लडेर, फल्लर भएर या अक्सिजन थुनिएर टुङ्गो छैन । जंगलको बास छ । न कुनै कानून, न कुनै अधिकार ।”

जीवनमा कहिल्यै नसकिने दुःखको शृंखला देखेर सोचिबस्छ लोचन– जीवन पनि एउटा झुल हो । आफ्नै विगत र भविष्यका कालखण्डहरू पनि यस्तै पत्रैपत्र हुन् । जिन्दगीका पत्रैपत्र खन्दैखन्दै कति गहिराइमा पुगेर जीवनको सार प्राप्त हुने हो ? यस्तो धराप झुलबाट ओर्लेर जीवन खोज्नु छ । कति भर्‍याङ ओर्लेर जीवनको कोइला भेटिएला ? एक दिन सबै कोइला निकालेपछि हाम्रो जीवन पनि यही छाडिएको झुल जस्तै हुनेछ ।

यी पंक्तिमै लेखकले प्रस्तुत गर्न खोजेको जीवन दर्शनको गहिराइ स्पष्टिन्छ । कोइलाखाद केवल एक मजदूरको कथा मात्र होइन, श्रमको मूल्य, विस्थापनको पीडा र जीवनका कठोर यथार्थहरूलाई आत्मीय ढंगले उजागर गरिएको सशक्त कृति हो । लेखकले कोइलाखादमा काम गर्न गएका मजदूरहरूको मनोविज्ञानलाई सूक्ष्म र सहानुभूतिपूर्ण दृष्टिकोणबाट चित्रण गरेका छन्, जसले उपन्यासलाई सामाजिक यथार्थवादको बलियो उदाहरण बनाएको छ । टेरि इगल्टन भन्छन्–“सामाजिक यथार्थवादी उपन्यासले समाजको यथार्थ अवस्थालाई देखाउँछ, श्रमिक वर्गको संरचनालाई उजागर गर्छ । यस्तो साहित्यले सामाजिक परिवर्तनको चेतना फैलाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ ।” लाग्छ, सिंघक उद्यत छन्, उपन्यास मार्फत समाजमा यी सीमान्तकृत वर्गमा आफ्नो अधिकार र न्यायपूर्ण जीवनप्रति सचेतना फैलाउन ।

कोइलाको उत्खननपछि सुनसान बनेका क्वाटरहरू, शून्यताले भरिएको परिवेशको वर्णनले पाठकको हृदय विचलित हुन्छ । काम सकिएपछि कोइला झैं जीवन पनि क्रमशः खत्तम हुँदै जान्छ, अनि बाँकी रहन्छ– त्यही छाडिएको झुल र कोइलाखाद— जहाँ दुःख, श्रम, परित्याग र मौनताबीच मान्छेहरूले जीवनको अर्थ खोजिरहेका हुन्छन् ।

तिनको जीवनबाट संगीत खोसिएको छ र, मृत्युबाट पहिचान । तिनले न आफ्नो धर्म–संस्कृति अनुसारको दाहसंस्कार पाउँछन् न त मृत्युमा रुने आफन्तका स्नेहयुक्त आँखा । तिनले कहिल्यै सुन्न पाउँदैनन् दशैंको मालश्री धुन, साकेलामा बज्ने ढोल । न त फुकिन्छ तिनको मृत्युमा कुनै शंख । तिनको कानमा हरबखत एउटै मात्र आवाज गुञ्जिरहन्छ– कोइला खन्दा गैंतीको प्रहारबाट एकनाशले आइरहने आवाज भुङ भुङ भुङ भुङ । त्यो भुङभुङ आवाजमा प्रतिध्वनित विरक्ति र दुःख बुझ्न, सुन्न र महसुस गर्न सक्षम देखिएका छन् लेखक सिंघक । उनले बुझेका छन्– त्यो केवल गैंतीको आवाज होइन, त्यो नेपाली मजदूरले विदेशी भूमिमा भोगेको दुःखको चीत्कार हो ।

१४ वर्षको कलिलो उमेरमा बुबाले पल्टनबाट ल्याइदिएको हाते घडीबाट निस्किएको बोझिल आवाज धान्न नसकेर यो भुङभुङ आवाजसम्म आइपुगेको छ– बीस वर्षको लक्का जवान लोचनबहादुर । उसैको जीवनलाई केन्द्रमा राखेर कथानक अघि बढेको छ । ऊ वेगले पछ्याउँछ– बुबाले उसको लागि देखेका सपना, फुल्न दिंदैन आफ्नो आँखामा सपनाको फूल । तर बुबाले देखेको सपना पूरा हुने सम्भावना नदेखेपछि, भाखा नाघेको ऋणी साहुबाट भागे जसरी भागेर, आफ्नो श्रीमती र दुई बच्चा छोडेर, पितापुर्खाले कहिल्यै नटेकेको भूमिमा आइपुग्छ । यही शरणागत भएको ठाउँमा उसको जीवन क्यामोफ्ल्याज हुन्छ– जब उसको भेट रुथसँग हुन्छ ।

लोचन र रुथको भेट दुई व्यक्तिबीचको भेट मात्र होइन । दुई अलग संस्कृति बीचको अन्तरघुलन पनि हो । यी दुईको सम्बन्धले मजबुत इमारत बन्नको निम्ति थुप्रै रसायनिक प्रक्रियाबाट गुज्रिनु परेको छ । दुई अलग नेपाली र खासी जातिको संस्कृतिका मानिसबीच प्रेम अंकुराउन जति सहज छ त्यसले सम्बन्धको वृक्ष खडा गर्न त्यति नै कठिन छ भन्ने कथाले देखाएको छ । मेघालयमा गएर बसोबास शुरू गरेका नेपाली कोइला उत्खनन गर्ने क्षेत्रको सेरोफेरोमा कोइलाखादको मजदूरको संस्कृति र जीवनशैली निर्माण हुन गएको छ । अभावको अन्धकार खाल्डोमा फसेको जीवनबाट आत्तिएको यो समुदायले ‘कमाउ र मोज गर’ भन्ने जीवन दर्शनलाई आत्मसात् गरेको छ । तिनलाई लाग्छ– जंगल र बादल लागिरहने ठाउँमा मान्छेलाई छिट्टै उदासीले समात्छ । त्यसैले उदासीबाट उम्किन चाहन्छन् ती । मानिसको जीवनको क्षणभंगुरताको प्रत्यक्ष साक्षी भएका छन् यी । त्यसैले यिनका लागि रक्सी र जुवातास, उद्देश्यहीन लागेको आफ्नो जीवनमा केही उद्देश्य थप्ने माध्यम बनेको छ ।

पर्यावरणवादी वन्दना शिवाले भनेकी छिन् कि आदिवासीहरूले प्रकृतिलाई केवल स्रोतको रूपमा होइन, जीवनको अभिन्न अङ्गको रूपमा हेरेर यसको संरक्षण गर्छन् । उनीहरूको जीवनशैली नै प्रकृतिसँग सहअस्तित्वमा आधारित हुन्छ । जङ्गली खानेकुरा सङ्कलन गर्ने खासी जातिको जीवनशैलीले शिवाको दाबीलाई पुष्टि गरेको छ । प्रकृति र मानवको अन्योन्याश्रित सम्बन्धलाई कायम राखिरहनु तिनको जीवन दर्शन हो । जीवनलाई धान्न चाहिने खाद्यान्नदेखि जीवन बचाउने औषधि समेतको स्रोत प्रकृति नै हो तिनको निम्ति । त्यसैले उनीहरूको दैनिकी जङ्गलमै बित्छ । रुथ भन्छे “हामी खसियाहरूले त जङ्गललाई हरेक कुराको भण्डार मान्छौं । यहींबाट खानेकुरा, दाउरा, अरू सामान पाउँछौं । अझ खेती पनि जङ्गलमै गर्छाैं र चौपायाहरू पनि हुर्काउँछौं । यही जङ्गलमा निर्भर भएरै हाम्रा पुस्तौं पुस्ता बितिरहेका छन् ।”

तर गाउँमा विकास पसेसँगै बदलिन्छ प्राकृतिक छटा अनि जीवनशैली र जीवनदर्शन । सजीव चित्रण गरेका छन् सिंघकले विकासले विरुप हुँदै गएको छेरुपी र वरपरका स्थानको– “हरदम धुवाँ उडाउँदै गरेका सिमेन्ट फ्याक्ट्रीका चिम्नीले चारैतिरबाट मानव बस्तीलाई पहरा दिएझैं लाग्थ्यो, मानौं त्यहाँका सबै बासिन्दा कैदी हुन् । त्यहाँ बग्ने नदीको रंग पनि नीलोबाट पहेंलो भएको छ । स्वच्छताबाट रुग्णतातर्फ धकेलिरहेको नदीनाला, धूलो उडाउँदै गुडिरहेका ठूला–ठूला डम्पर, बढ्दै गएको लामखुट्टे र सर्पको बिगबिगी आधुनिकताको नाममा त्यस ठाउँमा भित्रिएका अभिशापको रूपमा वर्णन छ उपन्यासमा । लेखक पर्यावरणीय चेतले ओतप्रोत देखिन्छन् ।

लेखक स्वयम्ले त्यस भूमिमा रहेका मानिसलाई नजिकबाट नियालेर, तिनको पीडालाई तिनले साँचेको अलिकति खुशीलाई हृदयमा उतारेर लेखेको यो पुस्तक, पाठकको मनमा छपक्क बस्ने दुःखी लोकको वर्णन हो । त्यसैले यसमा मखमली महक छैन । बरु खस्रो संघर्ष छ ।

यसको बाबजुद सम्बन्धको न्यानोपन अवश्य छ । विमुग्धकारी समर्पण छ जीवनप्रति, प्रेमप्रति । ठाउँठाउँमा जोडिएका मिथक र उपकथाले उपन्यासलाई विशिष्ट बनाएको छ । उपन्यासमा करिब २६ वर्षको समयावधिमा घटित घटनाहरू प्रस्तुत गरिएको छ । विभिन्न स्रोत, समाचार, इतिहास, कोर्सबुक, सूक्तिहरूको प्रयोग गरेर मेघालय राज्यको इतिहास र संस्कृति समेटिएको छ । सोही इतिहासका सशक्त पात्र हुन् नेपालबाट सपनाको खोजीमा निस्किएका युवाहरू । जो कृषि र पशुपालनको व्यवसाय गर्दै कोइलाखादको सरदार समेत भएका छन् । तर अधिकांश चाहिं मजदुर नै छन् । ती शोषणको माखेसाङ्लोमा जेलिएका छन् । तिनलाई त्यस बन्धनबाट मुक्ति मिल्ने सम्भावनाको कतै संकेतसम्म छैन । परदेशमा मालिकबाट र स्थानीय खासी जाति समेतको दमनबाट उम्किने कुनै आधार छैन तिनको ।

लाग्छ- लेखकभित्र कथाका चाङ छन् । ती सयौं कथाबाट केही कथाहरू पटकथा बनाएर उपन्यासमा प्रस्तुत गर्नु साँच्चिकै चुनौतीपूर्ण छ । सयौंको संख्यामा रहेका पात्र र ठाउँको वर्णनले पाठकलाई रनभुल्ल पार्न सक्छ । ‘कोइलाखाद’ मजदूरको कथा, आम मानिसको कथा हो । तर कथाको लय चाहिं केवल खास (बौद्धिक) जमातले मात्र बुझ्न सकिने गरी जटिल भएको महसुस गर्न सक्ने छन् पाठकहरूले । विशेषतः यसमा प्रयोग गरिएको ऐतिहासिक र वैज्ञानिक तथ्यहरूले उपन्यास पठनलाई केही जटिल बनाएको छ । यो उपन्यास प्लट केन्द्रित भन्दा पनि पात्र केन्द्रित भएकोले सनसनीपूर्ण छैन । बरु कोइलाखानीमा बितेका मजदूरहरूको एकै प्रकारको दैनिकीको वर्णनले कतिपय ठाउँमा कुनै मजदूरको डायरी पढेको भान हुन्छ न कि साहित्य ।

साधारण मानिसको कथालाई टिपेर आफ्नो लेखकीय कौशलताको क्यानभासमा सजाएको एक अनुपम कृति हो ‘कोइलाखाद’ । कोइलाखाद उपन्यास पढ्दै गर्दा नेपाली साहित्य पनि नाम चलेका विदेशी लेखकको हाराहारीमा पुगेको आभास र गर्वानुभूति हुन्छ ।

अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले शुक्रबार भारत र पाकिस्तानबिचको हालैको द्वन्द्वबारे पुन: बोलेका छन्। उनले भारत र पाकिस्तानलाई लडाइँबाट रोकेको दाबी गरेका हुन्।

‘हामीले भारत र पाकिस्तानलाई लडाइँबाट रोक्यौँ। मलाई लाग्छ, यो आणविक प्रकोपमा बदलिन सक्थ्यो,’ ट्रम्पले ओभल अफिसमा पत्रकार सम्मेलनमा भने। ‘हामी एकअर्कालाई गोली हान्ने र सम्भावित रूपमा आणविक हतियार प्रयोग गर्ने मानिसहरूसँग व्यापार गर्न सक्दैनौँ,’ उनले थपे।

२२ अप्रिलमा जम्मू कश्मीरको पहलगाममा भएको आक्रमणपछि भारतले ६-७ मेको राति पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा आक्रमण गरेको थियो। जवाफमा पाकिस्तानले पनि आक्रमण गरेको थियो। दुई देशबिचको तनाव यति बढ्यो कि यो सैन्य द्वन्द्वमा बदलियो।

तर १० मेको साँझ युद्धविरामको घोषणासँगै दुई देशबिचको सैन्य द्वन्द्व समाप्त भयो। यो युद्धविरामको घोषणा पहिलो पटक अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले गरेका थिए। उनले भारत र पाकिस्तानबिच युद्धविराम सम्झौतामा अमेरिकाले भूमिका खेलेको दाबी गर्दै आएका छन्।

तर भारतले भने अमेरिकी दाबीलाई अस्वीकार गर्दै आएको छ भने पाकिस्तान भारतले अमेरिकासँग अनुरोध गरेपछि युद्ध रोकिएको बताउँदै आएको छ। भारतीय पक्ष पाकिस्तानको अनुरोधमा दुई देशका डीजीएमओ स्तरको वार्तापछि युद्धविराम भएको उल्लेख गर्दै आएको छ। 

चाँगुनारायण नगरपालिका–१ सरस्वतीखेल बसपार्कस्थित १९ रोपनी १० आना सार्वजनिक जग्गा व्यक्तिको नामबाट फिर्ता ल्याएर काल भैरबको मूर्ति स्थापना गरिएको छ। यहाँको १९ रोपनी १० आना क्षेत्रफल रहेको ४७ नं कित्ता रहेको सार्वजनिक जग्गालाई २०४२ सालमा व्यक्तिको नाममा दर्ता गरी विभिन्न व्यक्तिमा हक हस्तान्तरण भएको थाहा पाएपछि स्थानीयले अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगमा उजुरी दिएका थिए।

आर्थिक वर्ष २०६०/०६१ मा थाहा भएको यस विषयमा अनुसन्धानपश्चात् आयोगले जिल्ला मालपोत कार्यालय भक्तपुरमा व्यक्तिको नाममा दर्ता खारेज गरी सार्वजनिक कायम गरिएको थियो। सरकारको नाममा फिर्ता आएपछि स्थानीय सरकारको पहल र नागरिकको सहभागितामा काल भैरबको विशाल मूर्ति स्थापना गरिएको चाँगुनारायण नगरपालिका–१ का वडाध्यक्ष सिजन कार्कीले जानकारी दिए।  

उनले भने, ‘व्यक्तिको नाममा दर्ता भएको सार्वजनिक जग्गा स्थानीयवासीकै पहलमा पुनः सरकारककै नाममा फिर्ता आएको छ। यसको संरक्षण गर्न स्थानीय सरकार र स्थानीयवासी लागिरहेका छौँ। यही जग्गामा ढुङ्गाबाट काल भैरबको मूर्ति स्थापना गरी प्राण प्रतिष्ठासमेत गरेका छौँ।’

यहाँ करिब रु २० लाखमा अर्को एक मन्दिर निर्माण गर्ने, करिब रु २० लाखकै लागतमा बहुउदेश्यीय सामुदायिक भवन निर्माण र धार्मिक क्षेत्रको रूपमा विकास गरी  पर्यटक भित्रयाउने लक्ष्यसहित काम अगाडि बढाइएको वडाध्यक्ष कार्कीले जानकारी दिए। रासस

१७ जेठ, काठमाडौं । जापानी बजारमा पछिल्लो समय चामल अभाव चुलिएको छ । यहाँको सबैभन्दा मनपर्ने मुख्य खाद्यान्न चामलको मूल्य गत वर्षको तुलनामा लगभग दोब्बर भएको जापान टाइम्सले जनाएको छ।

शुक्रबार सार्वजनिक गरिएको सरकारी तथ्याङ्कअनुसार, अप्रिलमा जापानी चामलको मूल्य ९८.४ प्रतिशतले बढेको छ, जुन वृद्धि मार्चमा ९२.५ प्रतिशत थियो।

स्थानीय सञ्चार माध्यमहरूका अनुसार मूल्य वृद्धिले जापानी उपभोक्ताहरूको खर्च बढेपछि प्रधानमन्त्री शिगेरु इशिबा र उनको सत्तारूढ लिबरल डेमोक्रेटिक पार्टीप्रतिको जनसमर्थन थप घटाइरहेको छ ।

सरकारले भण्डारणमा रहेको चामल प्रयोग गर्ने आपतकालीन उपाय अपनाए पनि यसले मूल्यवृद्धि रोक्न सकेको छैन । लोकप्रिय कोशिहिकारी ब्रान्डको ५ किलोग्राम चामलको मूल्य यस महिनाको सुरुवातमा ५,००० येन (झन्डै ३५ अमेरिकी डलर) पुगेको छ भने अरु चामलको मूल्य ४,२०० येन (झन्डै २९ अमेरिकी डलर) पुगेको जापानी सञ्चार माध्यमले जनाएका छन्।

‘हामीले किन मूल्य घटाउन सकिरहेका छैनौं, थाहा छैन,’ प्रधानमन्त्री इशिबाले संसदको प्रश्नोत्तर सत्रमा भने, ‘हामी पहिले कति चामल छ र त्यो कहाँ छ भनेर यकिन गर्नेछौं ।’ 

सिड्नीस्थित युनिभर्सिटी अफ टेक्नोलोजीको पब्लिक पोलिसी एण्ड गभर्नेन्स इन्स्टिच्युटका प्रमुख अर्थशास्त्री टिम हार्कर्टका अनुसार चामलको मूल्य बढ्नुका पछाडि थुप्रै कारणहरू छन्।

‘पहिलो, जापानमा ठूलो भूकम्पको हल्लाका कारण मानिसहरूले आतङ्कित भएर थोकमा किनमेल गरिरहेका छन्,’ उनले अल जजिरासँग भनेका छन्, ‘दोस्रो, रुस-युक्रेन युद्धका कारण गहुँको अभाव भएपछि गहुँको सट्टामा चामल प्रयोग भएको छ। तेस्रो, जापानमा पर्यटन पुनःवृद्धि र पर्यटन क्षेत्र फस्टाउँदा चामलको माग उच्च भएको छ।’

२०२३ को असामान्य तापक्रम वृद्धिले जापानी कृषि उपज उत्पादन घटेसँगै आपूर्ति समस्या झनै चर्किएको छ।

मूल्य बढेपछि जापानभरि रेस्टुरेन्टहरू र केही उपभोक्ताहरूले परम्परागत रूपमा रोजिने जापानी चामलको सट्टा सस्तो आयातित चामल किन्न थालेका छन्।

यदि यो ‘चामल संकट’ नियन्त्रणमा लिन नसकिए विशेषगरी यो वर्षको अन्त्यमा हुने संसदीय चुनावमा प्रधानमन्त्री इशिबाको अल्पमत सरकारको भविष्य अन्योलमा पर्न सक्नेछ । 

मूल्यवृद्धिको मार उस्तै 

टोकियोमा उपभोक्ता मूल्यहरू दुई वर्षयताकै उच्च बिन्दुमा पुगेका छन् । खासगरी खाद्यवस्तुहरूका मूल्य चुलिएपछि बैंक अफ जापानले आगामी महिनाहरूमा ब्याजदर बढाउने सम्भावनामा थप बलिएको भएको संकेत गरेको छ ।  

शुक्रबार जापानको आन्तरिक मामिला मन्त्रालयले दिएको जानकारीअनुसार, मे महिनामा ताजा खाद्यबाहेकको उपभोक्ता मूल्य सूचकांक (सीपीआई) अघिल्लो वर्षको तुलनामा ३.६ प्रतिशतले वृद्धि भयो, जुन अप्रिलको ३.४ प्रतिशत वृद्धिभन्दा उच्च हो। 

यो वृद्धि अर्थशास्त्रीहरूले अपेक्षा गरेको ३.५ प्रतिशतभन्दा पनि बढी थियो र जनवरी २०२३ यताकै सबैभन्दा ठूलो वृद्धि हो। समग्र मुद्रास्फीति दर ३.४ प्रतिशतमा रह्यो, जुन अप्रिलको संशोधित दरसँग मेल खान्छ।

तर यी तथ्यांकहरू केही सरकारी नीतिसँग सम्बन्धित कारणले प्रभावित भएका छन् । जस्तै अघिल्लो वर्ष विद्यालय शुल्कमा गरिएको कटौतीको प्रभाव क्रमशः हराउँदै गएको छ। यद्यपि टोकियोको सीपीआईI राष्ट्रिय मुद्रास्फीति प्रवृत्तिको प्रमुख पक्ष मानिन्छ, उच्च विद्यालयका अनुदान भने राजधानीमै सीमित थिए।

ताजा तथ्यांक अनुसार, ताजा खाद्यबाहेकको खाद्यवस्तु मूल्यमा उल्लेखनीय वृद्धि देखिएको छ । अप्रिलको ६.४ प्रतिशतबाट बढेर मेमा ६.९ प्रतिशत पुगेको छ। चामलको मूल्य वृद्धिदर ९३.७ प्रतिशतको आसपास करिब स्थिर रह्यो ।

जापानमा चामलको लोकप्रियता

चामल प्रायः प्रत्येक भोजनमा खाइन्छ । सुशी बनाउन प्रयोग गरिन्छ । मिठाई बनाइन्छ । मदिरा बनाउन पनि प्रयोग गरिन्छ । धार्मिक समारोहहरूमा देवता र आत्माहरूलाई चढाउन पनि यसकै प्रयोग गरिन्छ । 

त्यसैले चामल जापानको भोजन संस्कृतिमा सर्वत्र आवश्यक छ । सीएनएनका अनुसार चामल यति लोकप्रिय छ कि जापानमा म्याकडोनाल्ड्सले आफ्नो मेनुमा चामलबाट बनेको बर्गर बन पनि समावेश गरेको छ।

तर यो आधारभूत अन्न चामलमा यति धेरै निर्भर हुनु संसारको चौथो ठूलो अर्थतन्त्र भएको देशलाई कहिलेकाँही समस्या बनिदिन्छ । किनकि यसको आपूर्ति प्रणालीमा सामान्य असन्तुलन हुँदा पनि राजनीतिक समीकरण नै बदलिन सक्छ ।

पछिल्ला केही वर्षका खराब मौसम, गर्मीको लहर, आँधीबेहरी र भूकम्पको आतंकजस्ता अनेकौं कारणहरूले १२ करोड ४० लाख जनसंख्या भएको देशमा अनेकपटक हतारहतार सामान थुपार्ने प्रवृत्ति देखिएको छ।

जापान सरकारले सन् १९९५ मा आफ्नो चामल भण्डारण प्रणाली निर्माण गर्‍यो । किनकि दुई वर्षअघि अप्रत्याशित चिसो र गर्मीले चामलको उत्पादन घटेपछि त्यतिबेला विदेशी चामल आयात गर्नुपर्ने बाध्यता आइपरेको थियो ।  

उक्त भण्डारण प्रणालीलाई सन् २०११ को विनाशकारी भूकम्प र सूनामीपछि प्रयोग गरियो । ती प्रकोपहरूमा २० हजार मानिस मारिए वा बेपत्ता भए । सन् २०१६ को कुमामोटो भूकम्पपछि पनि यसको प्रयोग गरियो।

जापानको चामल संकटलाई कतिपयले अहिले अमेरिकाले व्यहोरिरहेको अण्डा संकटसँग पनि तुलना गर्छन् । जसले राजनीतिक व्यवस्थालाई पनि तरंगित बनाउन सक्छ । 

राजनीतिमा तरंग

‘चामल जापानमा अति नै प्रिय खाद्यान्न भएकाले आर्थिक संकटले सिधै राजनीतिक संकट निम्त्याउँछ,’ अर्थशास्त्री हार्कर्टले भने।

जापानी सञ्चार माध्यमको पछिल्लो सर्वेक्षण अनुसार, इशिबा सरकारको जनसमर्थन यो महिनामा २७.४ प्रतिशतमा झरेको छ, जुन अप्रिलको तुलनामा ५ प्रतिशतले कम हो।

कृषि मन्त्री ताकु एतो त यसै साता राजीनामा दिन बाध्य भए । उनले यही संकटका बीच आफूलाई चामल किन्नु नपरेको अभिव्यक्ति दिएसँगै आलोचना खेप्नुपरेको थियो । उनले भनेका थिए, ‘समर्थकहरूले उपहारस्वरूप दिएको चामलले नै पुगेको छ, मलाई त कहिल्यै चामल किन्नु परेको छैन ।’ 

उक्त टिप्पणीले अहिले उच्च मुद्रास्फीति र जीवनयापन खर्चको संकट सामना गरिरहेका मतदाता भड्किएका थिए । 

नयाँ कृषि मन्त्रीको जिम्मेवारी पाएका शिन्जिरो कोइजुमीले शुक्रबार भने, ‘५ केजी चामलको झोलाको मूल्य झन्डै ३,००० येन (करिब २० अमेरिकी डलर) मा झार्ने लक्ष्य लिएको छु ।‘

बैंक अफ जापानको नयाँ तथ्यांकअनुसार, जापानको आधारभूत मुद्रास्फीति दर अप्रिलमा ३.५ प्रतिशतमा पुगेको छ, जुन पछिल्लो दुई वर्षभन्दा बढी समययताकै तीव्र वार्षिक वृद्धिदर हो। 

तेलको मूल्य समेत समावेश हुने उपभोक्ता मूल्य सूचकांक (सीपीआई) अघिल्लो वर्षको तुलनामा यो अप्रिलमा ३.५ प्रतिशतले बढेको छ । सीपीआईमा ताजा खाद्यवस्तुहरू मूल्य भने समावेश हुँदैन ।

सरकारी तथ्यांकअनुसार, जापानमा नयाँ आर्थिक वर्ष सुरु भएसँगै मूल्य वृद्धि बढिरहेको छ । अप्रिलमा ६.२ प्रतिशत रहेको खाद्यवस्तुहरूको मूल्य वृद्धि अप्रिलमा ७.० प्रतिशत पुग्यो ।  

सधैं न्यून मुद्रास्फीति भएको देशको रूपमा चिनिएको जापानमा सन् २०२२ मा कोभिड-१९  महामारी र युक्रेन युद्धले दशकौं लामो प्रवृत्ति बदलियो ।  

कामदार अभावले यो समस्यालाई झन् जटिल बनाइरहेको छ।

मूल्य नियन्त्रण गर्न वा मूल्य वृद्धिको असर कम गर्न सरकारी प्रयास असफल भएमा जनआक्रोश थप बढ्ने देखिन्छ । यसले वर्तमान सरकारप्रति घट्दो जनसमर्थनले छलाङ मार्न सक्छ । 

• अल जजिरा र अन्य समाचार एजेन्सीहरूको सहयोगमा