तेस्रो ध्रुव (थर्ड पोल), आर्कटिक र अन्टार्कटिक बाहेकको सबैभन्दा ठूलो बरफ र ताजा पानीको भण्डार हो, जुन चीन, भारत, नेपाल, पाकिस्तान, भुटान, अफगानिस्तान, बंगलादेश र म्यानमारसम्म फैलिएको छ। यो विश्वकै सबैभन्दा ठूलो उच्च पहाडी पारिस्थितिक प्रणाली हो, जसलाई एशियाली जल टावर पनि भनिन्छ ।
तिब्बती पठारसहित विभिन्न हिमाली शृंखलामा फैलिएको यो क्षेत्र पाँच मिलियन वर्ग किलोमिटरमा विस्तारित छ र करिब १ लाख वर्ग किलोमिटर हिमनदी समेट्छ। यहाँ रहेका १२ हजारभन्दा बढी ताल र प्रमुख नदी प्रणालीहरू करोडौं मानिसका लागि पानीको स्रोत हुन्।
नेपालको परिप्रेक्ष्यमा, तेस्रो ध्रुव अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। नेपालको हिमालय क्षेत्र कुम्भु, अन्नपूर्ण, माछापुच्छ्रे, लाङटाङका साथै अन्य प्रमुख हिमाल र हिमनदीहरू तेस्रो ध्रुवको अंशको रूपमा महत्वपूर्ण छन्। यी हिमनदीहरूले नेपालको नदी प्रणालीलाई पानी आपूर्ति गर्छन्, जसले कृषि, ऊर्जा र पिउने पानीको आपूर्तिमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। साथै, नेपालका धेरै ग्रामीण समुदायहरू यिनै जलस्रोतको भरमा जीवनयापन गर्छन्।
तर, हाल जलवायु परिवर्तनले यस संवेदनशील पारिस्थितिक क्षेत्रलाई खतरामा पार्दैछ। यहाँको तापमान वृद्धिको गति विश्वको औसतभन्दा तीव्र छ, जसका कारण हिमनदीहरू तीव्र रूपमा पग्लिरहेका छन् । हिमताल विस्फोट र बाढीको जोखिम बढेको छ । साथै, पारिस्थितिक सन्तुलन गुम्दै गएको छ।
गर्मी बढ्दै, हिमनदी घट्दै
तेस्रो ध्रुव क्षेत्रमा दक्षिण एसियाली देशहरूबाट आएको वायु प्रदूषणले समेत असर पुर्याइरहेको अध्ययनले देखाएको छ
अध्ययनअनुसार, १९औं शताब्दीदेखि तापमान तीव्र रूपमा बढिरहेको छ । जसका कारण पछिल्लो २ हजार वर्षकै सबैभन्दा तातो अवस्था सिर्जना भएको छ। हिमालय क्षेत्रका हिमनदीहरू तीव्र रूपमा संकुचित भइरहेका छन् । यसले लामो अवधिमा पानीको स्रोतमा गम्भीर असर पार्नेछ। नदीहरूको प्रवाह केही समयका लागि बढ्नेछ, तर जब हिमनदीको पग्लिने स्रोत घट्दै जान्छ, तब पानीको अभाव सिर्जना हुनसक्छ।
वनस्पति विस्तार, तर मरुभूमीकरणको खतरा
तेस्रो ध्रुव क्षेत्रमा मुख्य रूपमा घाँसेमैदान, झाडी क्षेत्र, स्टिप (ठूलो, समतल वा हल्का चढाइ भएको घाँसको मैदान), वन, खेतीयोग्य जमिन र आद्रभूमिहरू छन्। पछिल्लो समय वनस्पति आवरण विस्तार हुँदै माटोको जलधारण क्षमता बढेको देखिन्छ। तर उच्च पहाडी क्षेत्रमा मरुभूमीकरण बढ्दो छ, जसले दीर्घकालीन असर पार्न सक्छ।
मानवजनित प्रदूषणको असर
तेस्रो ध्रुव क्षेत्रमा दक्षिण एसियाली देशहरूबाट आएको वायु प्रदूषणले समेत असर पुर्याइरहेको अध्ययनले देखाएको छ।
मुख्य प्रदूषक तत्वहरू :
- कालो कार्बन– हिउँको सतह कालो पारेर पग्लने गति बढाउने।
- भारी धातुहरू– विषाक्त पदार्थहरूले पारिस्थितिकी तन्त्रलाई असर गर्ने।
- अर्गानिक प्रदूषक– लामो समय वातावरणमा रहने हानिकारक तत्वहरू।
यी प्रदूषकले हिमनदी क्षेत्रमा पुगेर वातावरणीय असन्तुलन निम्त्याइरहेका छन्।
जैव विविधता संकटमा
तेस्रो ध्रुव दुर्लभ वनस्पति तथा जनावरहरूको बासस्थान हो। तर जलवायु परिवर्तनका कारण कतिपय प्रजाति लोप हुने खतरामा छन्। विश्वव्यापी रूपमा २० प्रतिशत जैव विविधता संकटमा रहे पनि तेस्रो ध्रुवमा हाल ९ प्रतिशत कशेरुकी जनावर र ५ प्रतिशत वनस्पति जोखिममा छन्। सकारात्मक पक्ष के छ भने, संरक्षण प्रयासहरू सफल हुँदै गइरहेका छन्। जस्तै प्रेजेवल्स्कीको गजेल र तिब्बती जंगली गधा जस्ता प्रजातिको जनसंख्या बढ्दै गएको छ।
भविष्यको प्रक्षेपणः २१०० सम्म के हुन्छ ?
– तापमान वृद्धिः १.४–५.६ डिग्री सेल्सियस ।
– उचाइमा आधारित तापमान वृद्धिः १.८+०.४ डिग्री सेल्सियसको प्रक्षेपण भविष्यमा जारी रहने अनुमान गरिएको छ।
– १.५ डिग्री सेल्सियसको वैश्विक तापमान वृद्धिको परिप्रेक्ष्यः शताब्दीको अन्त्यसम्म यो तापमान वृद्धि जारी रहनेछ।
– वर्षा वृद्धिः ६–१५ प्रतिशत।
– हिमनदीको अवस्थाः २१०० सम्म हालको दुई तिहाइ भाग पग्लने।
– नदी प्रवाहः सुरुवातमा बढ्ने, तर पछि घट्ने।
यदि उचित संरक्षण रणनीतिहरू अवलम्बन गरिएन भने जलवायु परिवर्तनका असरहरू झनै गम्भीर हुनसक्ने छन्।
के गर्न सकिन्छ ?
– जैव विविधताको संरक्षण तथा अनुसन्धान।
– प्रदूषण न्यूनीकरणका लागि क्षेत्रीय नीति निर्माण।
– हिमनदी पग्लने दर कम गर्न प्रविधिको विकास।
– स्थानीय समुदायलाई संरक्षण अभियानमा संलग्न गराउने।
नेपाल सरकार र राजनीतिककर्मीको भूमिका
नेपाल सरकार र राजनीतिक नेताहरूले जलवायु परिवर्तनका प्रभावसँग लड्न र तेस्रो ध्रुवको संवेदनशील पारिस्थितिकीय संकटलाई समाधान गर्न विभिन्न पहल गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। यहाँ केही महत्वपूर्ण कदमहरू छन् जसले नेपाललाई जलवायु परिवर्तनको चुनौतीसँग जुझ्न मद्दत पुर्याउन सक्छः
जलवायु नीति र योजनाहरूको सुधार
नेपालले जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई ध्यानमा राख्दै, दीर्घकालिक जलवायु नीति र कार्य योजनाहरू बनाउनुपर्छ। सरकारको सबै योजनामा जलवायु परिवर्तनको प्रभावको मूल्याङ्कन गरेर नीति निर्माण गर्नुपर्नेछ, जसमा हिमनदी संरक्षण, पानीको स्रोतको व्यवस्थापन र जैव विविधताको संरक्षण समावेश हुनेछ।
हिमनदी र जलस्रोतहरूको संरक्षण
नेपालमा हिमनदीहरू र पानीका स्रोतहरूको महत्त्व अत्यधिक छ। सरकारले हिमनदीको पग्लने दर कम गर्न र पानीको स्रोतको संरक्षण गर्न प्राविधिक र वैज्ञानिक उपायहरू लागू गर्नुपर्नेछ। हिमनदीहरूको अध्ययन र निगरानी प्रणालीको स्थापना आवश्यक छ ताकि कुनै पनि प्राकृतिक विपत्तिका लागि पूर्वसूचना प्राप्त गर्न सकियोस्।
स्थानीय समुदायको संलग्नता र शिक्षा
नेपालका गाउँ र हिमाली क्षेत्रका समुदायहरू तेस्रो ध्रुवको प्रभावित क्षेत्र हुन्। सरकारले स्थानीय समुदायलाई जलवायु परिवर्तनका प्रभाव र यसबाट जोगिनका उपायहरूमा शिक्षित गर्नुपर्नेछ। यसका लागि जनजागरण अभियान, तालिम कार्यक्रम र संरक्षण गतिविधिहरूको आयोजना गर्नु आवश्यक छ।
प्रदूषण नियन्त्रण र क्षेत्रीय सहकार्य
नेपालले दक्षिण एसियाली देशहरूसँग प्रदूषण न्यूनीकरणका लागि सहकार्य गर्नुपर्नेछ। क्षेत्रीय स्तरमा वायु प्रदूषण नियन्त्रणका लागि नीति र रणनीतिहरू अपनाउन र भारत, चीन जस्ता छिमेकी देशहरूसँग मिलेर काम गर्न आवश्यक छ।
पानीको आपूर्तिको दीर्घकालीन व्यवस्थापन
जलवायु परिवर्तनका कारण पानीको स्रोतमा असमानता र कमी आउन सक्ने भएकाले, नेपालले पानीको दीर्घकालीन व्यवस्थापनका लागि नीतिहरू बनाउनु पर्नेछ। पानी संकलन र वितरण प्रणालीको सुधार, वर्षा पानीको संचयन, र जलवायु अनुकूल कृषि प्रविधिहरूको प्रोत्साहन गर्न आवश्यक छ।
वैश्विक जलवायु सम्झौतामा सक्रिय सहभागिता
नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा जलवायु परिवर्तनसँग सम्बन्धित सम्झौतामा सक्रिय भूमिका निभाउनुपर्नेछ। पेरिस सम्झौतासहितको अन्य अन्तर्राष्ट्रिय समझदारीहरूमा नेपालले उच्च प्राथमिकता दिँदै जलवायु अनुकूलन र कमीकरणका प्रयासहरूलाई बलियो बनाउनु पर्नेछ।
सार्वजनिक–निजी साझेदारी र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग
सरकार र निजी क्षेत्रबीच साझेदारी गर्न र अन्तर्राष्ट्रिय विकास साझेदारहरूसँग सहयोग गर्न जरुरी छ। जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई कम गर्नका लागि वैज्ञानिक र प्रविधिक सहयोगको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ, जसका लागि नेपालले अन्य देशहरू र विकास साझेदारहरूसँग मिलेर काम गर्नसक्छ।
द्रुत आपतकालीन प्रतिक्रिया योजना
जलवायु परिवर्तनका कारण बाढी, पहिरो र हिमताल विस्फोट जस्ता प्राकृतिक विपत्तिहरूको जोखिम बढिरहेको छ। त्यसैले नेपाल सरकारले द्रुत आपतकालीन प्रतिक्रिया योजनाहरू तयार राख्नुपर्छ ताकि कुनै पनि संकटको समयमा प्रभावकारी रूपमा प्रतिक्रिया जनाउन सकियोस्।
निष्कर्ष
तेस्रो ध्रुव क्षेत्र जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष असरमा परेको छ। यो केवल एक भूगोलिक क्षेत्र मात्र नभई, करोडौं मानिसका लागि ताजा पानीको स्रोत पनि हो।
नेपाल जस्तो उच्च पहाडी र हिमाली क्षेत्रका लागि यो संकट अझ गहिरो छ। यदि तत्काल प्रभावकारी नीति निर्माण नगरिएमा पारिस्थितिक सन्तुलन, जैव विविधता, र मानव जीवनमा गम्भीर संकट आउन सक्छ।
मुख्य सन्देशहरू
– तेस्रो ध्रुवले पछिल्लो दुई हजार वर्षमा सामान्यतया तातो र आद्र्र जलवायु अनुभव गरेको छ।
– तेस्रो ध्रुवका जल निकायहरू पछिल्लो ३० वर्षमा बढ्दो भिन्नता देखाइरहेका छन्।
– तेस्रो ध्रुवका पारिस्थितिक तन्त्रहरूले १९८० को दशकदेखि हरियो बनावट देखाएको छ।
– तेस्रो ध्रुव बाहिरका मानवीय क्रियाकलापले तेस्रो ध्रुवको वातावरणमा नकारात्मक प्रभाव पुर्याइरहेका छन्।
– भविष्यमा, तातो र आद्र्र जलवायुका कारण थप जोखिमपूर्ण परिणामहरूको सम्भावना देखिन्छ।
