राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) अध्यक्ष राजेन्द्र लिङ्देनले आफूहरू लोकतन्त्रको आवरणमा लोकतन्त्रलाई लुटतन्त्रमा परिणत गरिएको विरोधमा आन्दोलित भएको बताएका छन्। मुलुकमा भर्खरै लोकतन्त्र आएका बेला खुलेर सर्वसाधारणसम्म पुग्न नसकेका नेताहरू अहिले राजतन्त्र पुनर्स्थापनाका निम्ति आवाज उठ्न थालेपछि थप उत्साहित भएका छन्। त्यसमा पनि राप्रपा अध्यक्ष लिङ्देनले राजासहितको लोकतन्त्रका पक्षमा निरन्तर आवाज उठाउँदै आएका छन्। उनै लिङदेनसँग गत २५ गते पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाह पोखराबाट काठमाडौं आउँदा भएको स्वागत र अन्य राजनीतिक प्रसंगमा नागरिक अनलाइन संस्करणको साप्ताहिक कार्यक्रम ‘नागरिक फ्रन्टलाइन’का लागि प्रधानसम्पादक गुणराज लुइँटेलले गरेको संवादको सम्पादित अंश प्रस्तुत गरेका छौं। उक्त अन्तर्वार्ता नागरिक न्युजमा सुन्न र हेर्न सकिनेछ।

पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रको प्रजातन्त्र दिवसको शुभकामनापछि तपाईंहरू धेरै नै उत्साहित भएको जस्तो देखिन्छ, यहाँहरू धेरै उत्साहित नै हुनुभएको हो?

हामी राजाको सन्देश आउनुभन्दा अगाडिदेखि नै नेपालमा अभिभावकीय संस्थाको रूपमा राजसंस्था चाहिन्छ, प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रधानमन्त्री हुनुपर्छ, प्रदेश तह देशले धान्न सक्दैन, त्यो खारेज हुनुपर्छ, सनातन हिन्दु राष्ट्र हुनुपर्छ, देशमा सुशासनको सुनिश्चितता हुनुपर्छ, भ्रष्टाचार दण्डित हुनुपर्छ, शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता विषय जनताका लागि पूर्ण रूपमा निःशुल्क हुनुपर्छ भन्ने अभियानमै थियौं। स्वाभाविक रूपमा राजाको फागुन ७ को सन्देशले त्यसमा थप हौसला र बल प्रदान गरेको छ।

यहाँहरूले चाहनुभएको राजतन्त्र कस्तो हो?

राजतन्त्रभन्दा पनि राजसंस्था भनेका छौं। त्यो राजसंस्था अभिभावकको रूपमा रहन्छ। त्यसैले त्यहाँ कुनै दुविधा नरहोस् भनेर प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रधानमन्त्री भएको व्यवस्थाको कुरा गरेका छौं। त्यो राजा भनेको अहिलेको राष्ट्रपतिको ठाउँमा हो। अहिलेको राष्ट्रपतिलाई पनि संवैधानिक रूपमा अभिभावक र निष्पक्ष संस्थाको रूपमा कल्पना गरिएको छ। तर दलको सिफारिसमा उम्मेदवार बन्ने र दलहरूले निर्वाचित गर्ने व्यक्ति आवरणमा वा संविधानमा जतिसुकै त्यसलाई निष्पक्ष संस्था र अभिभावक भने पनि त्यो निष्पक्ष हुन नसक्ने रहेछ र सबैको अभिभावक बन्न नसक्ने रहेछ भन्ने कुरा हाम्रा तीनवटा राष्ट्रपतिको अभ्यासले पनि प्रमाणित गर्‍यो। त्यसैले हामीले भोटको राजनीतिभन्दा माथि रहेको संस्थाको रूपमा राजालाई स्थापित गर्ने, जो पूर्ण रूपले संविधानको परिधिभित्र रहने हो। राजा संविधानको संरक्षक, सम्प्रभुताको संरक्षकको रूपमा रहने भनेको हो।

अहिलेको आन्दोलनको अगुवाइ कसले गरेको छ? यहाँ आफैँले गर्दै हुनुहुन्छ कि?

स्वाभाविक रूपमा नेपालमा अभिभावकीय संस्थाको रूपमा राजा चाहिन्छ। र, राजसंस्थाको पुनःस्थापना हुनुपर्‍यो भनेर भनिराखेको राजनीतिक पार्टी हामी नै हौं। हामीले नै यो विषयलाई निरन्तर रूपमा उठाइरहेका छौं। यसको अर्थ हामी मात्रै छौं, अरू छैनन् भन्ने होइन। यो मुद्दामा अरू पनि समूह, व्यक्तिहरू सबै हुनुहुन्छ। पोखराबाट राजाको फिर्ती सवारी हुँदा स्वागत गर्ने क्रममा त्यहाँ राप्रपाको मात्रै उपस्थिति थिएन, अन्य व्यक्ति, समूह र साना पार्टीहरूको पनि उपस्थिति थियो। हिजो राजसंस्थाको पक्षमा नदेखिएका मानिसहरूको उपस्थिति र सहभागिता रहेको थियो। त्यस कारणले अहिले राजनीतिक रूपले अग्रभागमा हामी भए पनि त्यसमा चाहिँ विभिन्न क्षेत्र र आमजनताको सहभागिता छ।

मेडिकल व्यवसायी दुर्गा प्रसाईंले आन्दोलन आफूले अगाडि बढाएको र तपाईंहरूमाथि ‘ढोक्सा थाप्न’ आएको आरोप लगाएका छन् नि?

यसमा धेरै प्रतिवाद गर्दिनँ। यत्ति मात्रै भन्छु, राजेन्द्र लिङ्देन पार्टीको अध्यक्ष तीन वर्षअगाडि बन्यो होला। तर राप्रपाले यो मुद्दा कुनै ढोक्सा थाप्ने, कुनै अवसर आउँछ र त्यसको फाइदा लिउँला भनेर बोकेको होइन। कष्टकर दिनहरू खासगरी २०६२/६३ सालपछि राजनीतिक परिवर्तनपछि, जुन बेला राजाको नाम लिँदा, हिन्दु राष्टको नाम लिँदा जिब्रो थुतिन सक्ने अवस्था थियो, ज्यान जानसक्ने अवस्था थियो

 व्यक्तिगत रूपमा हामी जस्ता मान्छे त मर्दामर्दै बाँचेका हौं। त्यही मुद्दाका लागि हामीले राजाको नाम लिएपछि, हिन्दु राष्ट्रको नाम लिएपछि, चुनाव जित्न सकिन्छ, मन्त्री बन्न सकिन्छ, प्रधानमन्त्री बन्न सकिन्छ भन्ने सपना देखेर यो मुद्दा हामीले अघि ल्याएका होइनौं। नेपाली जनतालाई जोड्ने र नेपालको स्थायित्वका लागि राजसंस्था र हिन्दु राष्ट्र बलियो आधार बन्न सक्छ। त्यसकारण यो मुद्दा मर्न दिनुहुँदैन, सके हामीले नै स्थापना गर्ने, नसके मुद्दा मर्न दिनुहुन्न, यो देशको दीर्घकालीन हितसँग सम्बन्धित छ भनेर हामीले उठाएको हो।

त्यसकारण यो मुद्दामा राप्रपाको हो। यसमा कसैले धक्कु नलगाए हुन्छ तर यसको नेतृत्व म गर्छु भनेर कुनै अर्को संस्था आउँछ, कुनै पार्टी आउँछ भने त्यो हाम्रा लागि खुसी र गौरवको कुरा हो।

राप्रपा नेपालको अध्यक्ष कमल थापा र तपाईंलाई ‘फ्रड’ हो भन्दा कस्तो सुनिन्छ?

आफ्नो क्षमता अनुसार मान्छेले आफ्नो धारणा राख्छन्। कसैलाई भ्रम पनि होला राजसंस्था आएपछि राजाले हिजोजस्तै प्रधानमन्त्री बनाउँछन्, नियुक्ति दिन्छन्। त्यसबेला त्यो अवसर मलाई चाहिन्छ भनेर भन्ने मान्छे राजेन्द्र लिङ्देन होइन। भोलि राजसंस्था स्थापना भए पनि यहाँ जनताले आफ्नो प्रतिनिधि छान्छन्। दलहरूले आफ्नो उम्मेदवार बनाउँछन्। जनताको मत लिएर सांसद बन्नुपर्छ, मन्त्री बन्नुपर्छ, प्रधानमन्त्री बन्नुपर्छ। त्यसका लागि पार्टी संगठन बलियो बनाउनुपर्छ। जनताको मत लिनुपर्छ। यसमा हामी स्पष्ट छौं।

कांग्रेस, एमाले पनि यो मुद्दामा आउनुपर्छ, राष्ट्रपतिको ठाउँमा राजालाई स्थापित गर्नुपर्छ र बाँकी अहिलेको संविधान पद्धति जसरी चलेको छ त्यही ठिक छ भन्ने हो?

संविधानमा यी व्यवस्थाहरू राखेर यो संविधान चलिराख्छ भने हामीलाई कुनै आपत्तिको कुरा भएन तर यो संविधानमा नमिलेका थुप्रै कुरा छन्। राजसंस्था स्थापना गर्नेबित्तिकै सबै ठिकठाक हुन्छ भन्ने कुरा होइन। हाम्रो निर्वाचन प्रणालीमा पनि परिवर्तन गर्नुपर्नेछ।? निर्वाचन प्रणाली नै भ्रष्टाचारको स्रोतको रूपमा रहेको छ। यसको अन्त्य गर्नका लागि प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रधानमन्त्रीको व्यवस्था हुनुपर्छ।

प्रदेश तह खारेज हुनुपर्‍यो। यति सानो देशले यति धेरै जनप्रतिनिधि पाल्नै सक्दैन। ३६ हजार भन्दा बढी जनप्रतिनिधिको संख्या छ। वडा सदस्यदेखि राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति, पूर्वराष्ट्रपति, पूर्वउपराष्ट्रपतिसम्मलाई हामीले महँगो कर तिरेर विदेशीसँग ऋण र अनुदान लिएर तलबभत्ता खुवाउनुपरेको अवस्था छ।

हाम्रो राजस्वले साधारण खर्चसमेत धान्न सक्ने अवस्था छैन। अर्थतन्त्रको हिसाबले पनि जनप्रतिनिधिको संख्या घटाउनु पर्नेछ। यो राष्ट्रियसभा पनि अहिले औचित्यहीन देखिँदै गएको छ। यसको सदस्यमा समेत कटौती गर्नुपर्छ, प्रतिनिधिसभा सदस्यमा पनि कटौती गर्नुपर्छ, स्थानीय तहको संख्या पनि घटाएर जनप्रतिनिधिको संख्या कटौती गरी नयाँ राज्य संरचना बनाउनुपर्ने छ। संवैधानिक अंगमा दलीय भागबन्डाका आधारमा नियुक्ति हुने जुन व्यवस्था छ, त्यसको अन्त्य गरेर योग्यता र क्षमताका आधारमा संवैधानिक अंगहरूमा नियुक्ति हुने व्यवस्था हुनुपर्छ।

विश्वविद्यालयहरूमा प्रधानमन्त्री कुलपति हुने व्यवस्था अन्त्य गरेर योग्यलाई बनाउनु पर्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य क्षेत्रलाई जनताको अधिकारको रूपमा स्थापित गर्नुपर्छ। भ्रष्टाचार, जसले जहिले गरेको भए पनि दण्डित हुने व्यवस्था हुनुपर्छ। अहिले भ्रष्टाचार संस्कृति जस्तै भएको छ, यो अपराध हो भनेर दण्डित गर्नुपर्छ। भूराजनीतिक चक्रब्यूहमा देश पर्दै गएको छ। असन्तुलित परराष्ट्र नीतिका कारण हामी दिनदिनै फस्दै गएको देखिन्छ। त्यसबाट देशलाई निकाल्न सन्तुलित वा असंलग्न परराष्ट्र नीतिलाई बलियो रूपमा अगाडि लानुपर्छ।

हाम्रो जस्तो लोकतन्त्रको जरा नगाडेको मुलुकमा प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रधानमन्त्रीले झन् लोकतन्त्र कमजोर हुन्छ भन्ने धारणा पनि छ नि?

त्यो नबुझेर हो। प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रधानमन्त्री हुनेबित्तिकै उसले सबैथोक गर्न पाउँछ भन्ने अर्थमा बुझ्न भएन। एउटा व्यक्ति दुई कार्यकालभन्दा बढी प्रधानमन्त्री हुन नपाउने, देशको दीर्घकालीन हितसँग जोडिएका सन्धिसम्झौताहरू गर्दा संसद्को अनुमोदन लिनुपर्ने, राजसंस्थाले लालमोहर लगाउनुपर्ने व्यवस्था गर्नुपर्छ। प्रधानमन्त्रीका पनि सीमाहरू निर्धारण गरेर अघि बढ्नुपर्छ। अहिले हामीले सांसद पनि पूर्ण समानुपातिक निर्वाचनबाट आउनुपर्छ भनेका छौं तर सांसदले मन्त्री हुन नपाउने भनेका छौं। त्यसो गर्दा सांसद त ‘ल मेकर’ हुने भए नि।

नेपालमा जहिले पनि राजनीतिक परिवर्तनको कुरा मात्रै हुन्छ। यही चक्रब्यूहमा कति परिराख्ने? राप्रपाले यस्तो आन्दोलन उठाउनु आवश्यक थिएन भन्ने धारणा पनि छन्। यही प्रणालीलाई विकास गर्दै लगे हुँदैन र?

हो, यसलाई मानेर यसमा नमिलेका चिज मिलाउने कुरा ठिक हो। मैले अघि भनेका चिज हालियो भने भइहाल्यो। समावेशी, समानुपातिकजस्ता विषयहरू पनि छन्। कुरा के होभन्दा मैले अघि भनेका चिजहरू जहाँ राजालाई पनि स्थान दिनुपर्‍यो, निर्वाचन प्रणालीमा भएका त्रुटिलाई सच्याउनुपर्‍यो। नाम जे दिनुस् तपाईं, परिवर्तन भन्ने चिज जबसम्म सुधार हुँदैन, जबसम्म देशले बाटो समात्दैन तबसम्म भइरहन्छ। 

हामी एक व्यवस्थाबाट अर्को व्यवस्थामा आएको दुई दशक भयो। यसले कुनै गति लिएन, बाटो लिएन भन्ने मात्रै होइन। यो व्यवस्थाका पक्षधरलाई नै सोध्यो भने पनि, उनीहरू सन्तुष्ट नभएको मात्रै होइनन्, यो ठिक छैन भन्नेमा पुगेका छन्। कसैलाई यो गणतन्त्र नाम प्यारो छ तर यो निर्वाचन प्रणाली झुर भयो भन्ने छ। कसैले यो प्रदेश नचाहिने रहेछ बरबाद भयो भनिरहेका छन्। अहिले नेतृत्वको नियतमा त समस्या छ नै, प्रणालीमै पनि समस्या भयो। यो प्रणालीले काम गर्दैन भन्ने थाहा पाइरहँदा हिजोअस्ति ल्याएको हो किन तलमाथि गर्ने भनेर बोकेर र घिसारेर लाने पर्यन्त गरे देशले थप क्षति बेहोर्छ। त्यसकारण दबाब र विद्रोहबाट परिवर्तन ल्याउनुभन्दा नवीन समझदारी गरौं, गर्नुपर्छ।

हामीले पछाडि फर्किने कुरा गरेको होइन। किनभने कुनै पनि देश, समाज पछाडि फर्कंदैन।?र कति मान्छेले हामीले राजसंस्थाको कुरा गर्दा यिनले पछाडि फकिने कुरा गरे भन्छन्। हिजोको जस्तो राजसंस्थाको कुरा होइन, परिमार्जित राजसंस्थाको कुरा हामीले गरिरहेका छौं। हिजोका पनि राम्रा र आजका पनि नयाँ कुरालाई लिएर एक नयाँ र मौलिक व्यवस्था निर्माण गरेर जानुपर्छ भन्नेमा हामी छौं। हामीले नक्कल गरेका विभिन्न दर्शनले काम मात्रै नगरेको होइन, विश्वमा प्रचलनमा रहेका कुनै पनि दर्शनले काम गर्न छाडे। अहिले विश्व परिवारमा राष्ट्रवाद, सनातन मान्यताको पक्षधरहरूको पकड बढ्दै आएको छ।

तपाईंले ४० बुँदे माग पनि राख्नुभएको छ। अहिले दक्षिणपन्थीको हावा बगेको भन्ने पनि छ। यो स्थितिमा तपाईंलाई आफूले अगाडि सारेका माग पूरा हुन्छन् भन्ने लाग्छ?

देश यसरी अडि बढ्न सक्दैन। अहिले यति धेरै जनप्रतिनिधिलाई देशले धान्न सक्दैन। ऋण लिएर तलब भत्ता खुवाउनुपरेको छ। यो तथ्यले प्रमाणित गर्छ। विदेशमा रहेका युवाले कमाएर नपठाउने हो भने हाम्रो दसैं, तिहार चल्ने अवस्था छैन। विद्रोह वा कुनै पनि बाटोबाट हामी यो व्यवस्था समाप्त गर्ने बिन्दुमा पुग्छौं नै। त्यो क्षण आउनुभन्दा सहमतिमा गर्दा राम्रो हुन्छ।

संविधानअनुसार सांसद हुनुहुन्छ, उपप्रधानमन्त्री समेत बन्नुभयो, यहाँको दल नै पटकपटक सरकारमा गएको छ। यो संविधानभित्र रहेर धेरै भूमिकामा सरिक भइसकेको व्यक्तिले फेरि यसकै विरुद्धमा गतिविधि गर्दा नैतिकताको प्रश्न पनि त उठ्ला नि?

होइन नि, हामीले संविधानमा अहिले जसरी भाग लिइरहेका छौं, त्यो जारी हुँदा नै हामीले यसका अधारभूत कतिपय विषयमा फरक मत राखेका थियौं। तर यहीं संविधानले गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, संघीयता जस्ता विषयमा वा संविधानका सबै विषयमा राष्ट्रिय एकता, अखण्डता, जनतामा रहेको सार्वभौमसत्ता जस्ता विषयबाहेक सबै विषयमा फरक मत राख्न पाउने, संशोधन गर्न पाउने सुविधा दिएको छ।?गश्रहामी लुकाएर, झुक्काएर संसद्मा आएको त होइन। हामीले घोषणापत्रमा उल्लेख गरेका छौं, पार्टीको विधानमा उल्लेख गरेका छौं।

यो संविधानलाई शतप्रतिशत खराब पनि भनेका छैनौं। संविधानले नै दिएका अधिकार प्रयोग गरेर हामीले संविधानसँग सहकार्य गरिरहेका छौं।

संविधानभित्रै बसेर शान्तिपूर्ण आन्दोलन गर्ने हो? त्योभन्दा बाहेकको कुनै बाटो यहाँहरूले लिनु हुन्न?

शान्तिपूर्ण बाटो भनेरै हामीले निर्वाचनमा भाग लिएका हौं। नत्र त २०७२ सालमा संविधान जारी हुँदा नै हाम्रा अगाडि दुई छनोट थिए। त्यसमध्ये एउटा हामीले रोज्नुपर्थ्याे। एउटा, यो संविधान मान्दैनौं, यो संविधान खारेज नभएसम्म हामी चुनावमा पनि भाग लिँदैनौँ भनेर हामी विद्रोहको बाटोमा जानु थियो। माओवादीले जस्तो जंगल पस्नुपर्ने निर्णय गर्नुपर्थ्याे। अर्को, हामीले यो संविधानसँग सहकार्य गरेर जानुपर्ने थियो।

हामीले बहुमत पुर्‍याएको बेला वा जनता शान्तिपूर्ण रूपमा सडकमा आएका बेला दलहरूलाई पनि सहमतिमा ल्याएर परिस्थिति स्थापित गर्ने कुरा थियो। हामीले सडक र सदन दुवैलाई उपयोग गर्ने भनेर संविधानसँग सहकार्य गर्ने निर्णय गर्‍यौं। अहिले यस्तो विन्दु आइपुग्यो, संसदीय मोर्चामा पनि हामी सक्रिय छौं तर संसदीय मोर्चाभन्दा अब सडक मजबुत बन्दै आएको छ। अहिले एउटा निर्णायक विन्दुमा पुगेको छ। आवश्यक परे हामी संसद् छोडेर पूर्ण सडकको बाटोमा आउन सक्छौं।

राजसंस्था पुनःस्थापनका लागि अन्य दलसँगको सहकार्य कस्तो छ? कांग्रेस, एमाले वा प्रधानमन्त्रीसँगै पनि तपाईंको कुरा भएको छ कि छैन?

दलका नेताहरू यो, त्यो नभनौं। कुरा त स्वाभाविक रूपले भइरहेको छ। विभिन्न चरणमा विभिन्न कालखण्डमा तर औपचारिक रूपमा कुरा भएको छैन। अब यो चरणको नजिक आइपुगेका छौं। कि हामीले खोजेर कुरा गर्छौं कि उहाँहरूले कुरा गर्नुहुन्छ भन्ने मलाई लाग्छ। किनभने देशलाई द्वन्द्वमा लानु हुन्न। किनभने एउटा जिम्मेवार नेतृत्वको हिसाबले मैले आफ्ना धारणा राख्छु । देश त्यो मुखमा पुगेको छ।

फागुन २५ गतेको त्यो प्रदर्शनमा स्वस्फुर्थ रुपमा मानिस आएका हुन्। त्यो जनसागर अब चुप लागेर बसिराख्छ होला त? अब संगठित रूपमा प्रयास आरम्भ भएको छ। थप द्वन्द्व आउन नदिईकन मुठभेडबिना समस्या समाधान गर्नुपर्छ।

लोकतन्त्रको राम्राभन्दा पनि नराम्रा पक्षको बढी प्रचार भएर यस्तो भएको हो भन्ने पनि छ नि?

लोकतन्त्र त कहाँ नराम्रो हुन्छ र? तर लोकतन्त्रको आवरणमा लोकतन्त्रलाई त लुटतन्त्रमा परिणत गरिएको छ। केही मान्छेको मात्र जीविकाको माध्यम बनाइयो यसलाई। यहाँ त लोकतन्त्रले बाबु, आमा र छोराछोरी, लोग्ने र स्वास्नी सँगै बस्न दिएन। बाबुले छोरा मर्दा छोरालाई भेट्न नपाउने, बाबु मर्दा छोराले बाबु शव भेट्न नपाउने पस्थिति निर्माण भयो। आफ्ना छोराछोरी नै बेचेर परिवार चलाउनुपर्ने नयाँ उद्योगको स्थापना भयो। लोकतन्त्रमा त जनता सार्वभौम हुनुपर्‍यो, केन्द्रमा जनता आउनुपर्‍यो तर आज जनता सार्वभौम छैनन्, अक्षरमा र संविधानमा भनेर मात्र भएन।

त्यसो भए लोकतन्त्रभन्दा पनि नेतृत्वको विरोध गरे हुन्छ नि?

अहिले नेतृत्व र लोकतन्त्रका नाममा निर्माण गरिएका अवयवहरू गलत छन्। यो निर्वाचन प्रणाली रहेसम्म भ्रष्टाचारको अन्त्य गर्नै सकिँदैन। भ्रष्टाचार रहेसम्म अरू चिज ठिक ठाउँमा आउँदैन। निर्वाचन प्रणालीले गर्दा सरकार पनि स्थिर हुँदैन। सरकार अस्थिर भएसम्म, यस प्रकारका दलहरूको उपस्थित भएसम्म विदेशीको चलखेल पनि रोकिँदैन। त्यसैले नेतृत्व मात्रै होइन, नेतृत्वले बाँचुन्जेल आफैं रहिरहूँ भन्ने प्रणाली विकास गर्‍यो, यहाँ समस्या छ।

हामीले लोकतन्त्रलाई समाप्त गर्ने होइन।? पूर्णलोकतान्त्रिक प्रणाली निर्माण गर्नुपरेको छ। जहाँ जनता सार्वभौम हुन्छन्, राजाचाहिँ अभिभावकको रूपमा रहन्छन्। लोकतन्त्र र राजसंस्था एकअर्काका विरोधी होइनन्। दुनियाँको समृद्ध प्रजातन्त्र वा लोकतन्त्र रहेको देश बेलायतमा राजा छ। त्यहाँ प्रजा पनि सुखी छन्। प्रजातन्त्र पनि उन्नत छ। डेनमार्क, स्पेन, थाइल्यान्ड, जापानमा प्रजातन्त्र र लोकतन्त्र एकअर्काको विरोधी वा विकल्प होइन, सँगसँगै जाने चिज भन्ने स्थापित भएको छ। नेपालमा पनि हामीले त्यसरी नै समृद्ध बनाएर लैजानुपर्छ।

राप्रपा नेपालसँग सहकार्यको कुरा कहाँ पुगेको छ?

खासै कुरा चलेको थिएन। बाहिर चर्चाहरू चल्यो। ती तपसिलका कुरा भए। हामी सबै मिलेर आन्दोलनमा लाग्ने हो, देशलाई एउटा निष्कर्षमा पुर्‍याउने हो।

तपाईंको पार्टीभित्र पनि समस्या देखिन्छ। तपाईंको नेतृत्व नमान्ने भन्ने आवाज पनि उठेको थियो। अहिले अवस्था कस्तो छ?

पार्टीमा समस्या त आइराख्छन्। त्यसबाट राप्रपा अछुतो छ भन्ने कुरा म गर्दिनँ। तर अरूले कल्पना गरेजस्तो विवाद होइन, कुनै कुरामा कसरी जाने, के गर्ने भन्नेमा फरक मत हुन्छ। तर पार्टी चल्न नसक्ने, नेतृत्व नमान्ने भन्ने समस्या छैन। मलाई कसैले नियुक्त गरेको होइन, महाधिवेशनले नेतृत्व दिएको हो। राप्रपामा त्यस्तो समस्या छैन, जसले हाम्रो गति नै अवरुद्ध गरोस्, हाम्रो निर्णय प्रक्रियामा नै अवरोध होस्। त्यस्ताो खालको कुनै समस्या छैन। इस्युहरूमा एक जीवन्त पार्टीमा स्वाभाविक रूपमा फरकफरक मत आउन सक्छन्। तर मूल कुरामा हामी एक ठाउँमा छौं, राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी एकढिका छ। विभाजित हुने अवस्था छैन, त्यस्तो मनसाय कसैको पनि छैन, कसैको त्यो हैसियत पनि छैन। हामी एक वर्षमा महाधिवेशन गर्दैछौं।

आन्दोलन सफल हुनेमा ढुक्क हुनुहुन्छ त?

आन्दोलन त निष्कर्षमै पुग्छ। निष्कर्षमा नपुगीकन हराउने, सेलाउने भन्ने कुरा हुँदैन। निष्कर्षमै पुगेर छाड्नेगरी हामी अगाडि बढिसकेका छौं।

७ चैत, काठमाडौं । केही दिनअघि सम्पन्न आईसीसी च्याम्पियन्स ट्रफीको विजेता भारतीय क्रिकेट टोलीलाई भारतीय क्रिकेट बोर्ड (बीसीसीआई)ले नगद पुरस्कार घोषणा गरेको छ ।

उपाधि जितेको टोलीलाई ५८ करोड भारु नगद पुरस्कार दिने बोर्डले घोषणा गरेको हो। यो पुरस्कार खेलाडी, प्रशिक्षक, सहयोगी टिम तथा चयन समितिका सदस्यहरूको योगदानको सम्मानस्वरूप प्रदान गरिन लागेको हो ।

कप्तान रोहित शर्माको नेतृत्वमा भारतीय टोलीले प्रतियोगितामा प्रभावशाली प्रदर्शन गरेको थियो । भारतले समूह चरणमा बंगलादेश, पाकिस्तान र न्युजिल्याण्ड तथा सेमिफाइनलमा अस्ट्रेलिया र फाइनलमा न्युजिल्यान्डविरुद्ध जित दर्ता गर्दै उपाधि जितेको थियो ।

बीसीसीआईका अध्यक्ष रोजर बिन्नीले लगातार दुईवटा आईसीसी उपाधि जित्नु भारतीय क्रिकेटका लागि ऐतिहासिक उपलब्धि भएको बताउँदै यो नगद पुरस्कार खेलाडी र सहयोगी टिमको मेहनतको सम्मानको रूपमा प्रदान गरिएको उल्लेख गरे।

भारतले सन् २०२४ मा टी-२० विश्वकप पनि जितेको थियो । २०२५ मै आईसीसी यू-१९ महिला विश्वकप जितिसकेको छ, जसले देशको क्रिकेट संरचना बलियो रहेको देखाएको बिन्नीको भनाइ छ।

बोर्डका सचिव देवजित साइक्याले भारतीय टोलीले विश्व क्रिकेटमा आफ्नो प्रभुत्व जमाएको भन्दै प्रशंसा गरे। उनले यो जितले भारतको ह्‍वाइट बल क्रिकेटमा शीर्ष स्थान पुष्टि गरेको र आगामी दिनमा टोली अझ उत्कृष्ट प्रदर्शन गर्नेमा आफूहरू विश्वस्त रहेको बताए।

उपाध्यक्ष राजीव शुक्लाले खेलाडीहरूले दबाबमा पनि उत्कृष्ट खेल प्रस्तुत गरेको बताउँदै टोलीको जित भारतीय क्रिकेटको मजबुत आधार, मानसिक दृढता र जित्ने मानसिकताको उदाहरण भएको उल्लेख गरे।

-बीसीसीआईको आधिकारिक वेबसाइटबाट

नेपाली कांग्रेसका सांसद डा. सुनिल शर्माले बुधवारको प्रतिनिधि सभाको बैठकमा जरुरी सार्वजनिक महत्वको प्रश्ताव दर्ता गराएका छन्।

जरुरी सार्वजनिक महत्वको सूचना दर्ता गराउँदै सांसद डा। शर्माले स्वास्थ्य बीमाको क्षेत्रमा सबै नागरिकलाई समेट्न जरुरी रहेको बताए। उनले कमजोर आर्थिक अवस्था र जनचेतनाको अभावले सामान्य प्रकृतिका रोगहरुको कारणले नागरिकले अकालमै ज्यान गुमाउनुपरेको उल्लेख गर्दै स्वास्थ्य बिमा कार्यक्रमलाई विस्तार गर्नुपर्ने बताए।

‘नेपालमा विषेशगरी ग्रामिण क्षेत्र, सिमान्तकृत वर्ग, पिछिडिएका र विपन्न समुदायको कमजोर आर्थिक अवस्था र जनचेतनाको अभाव लगायतका कारणले सामान्य तथा गम्भिर प्रकृतिका रोगहरुका लागि समेत स्वास्थ्य उपचार खर्चको अभाव हुनुका साथै स्वास्थ्य सेवामा पहुँच चुनौतिपूर्ण रहेको हुनाले नेपालका सबै नागरिकका लागि एक व्यापक स्वास्थ्य बिमा योजना प्रारम्भ गरी छिटो, सर्वसुलभ र सहज स्वास्थ्य सेवाको पहुँचमा सबैलाई समेट्न आवश्यक भएको हुनाले’ उनको जरुरी सार्वजनिक महत्वको प्रस्तावमा उल्लेख छ ।

प्रस्तावको समर्थन गर्दै स्वतन्त्र सांसद अमरेशकुमार सिंहले संविधानले ग्यारेन्टी गरेको स्वास्थ्य र शिक्षाको हक आम नागरिकले पाउन नसकेको बताए। उनले स्वास्थ्य मन्त्रालयले सचिव र सम्बन्धीत मन्त्रालयका निकायहरुमा बिना कमिसनको नियुक्ति नहुने जिकिर गरे। कसलाई कुन मन्त्रालयको सचिव बनाउने निर्णय सरकारले नभई विचौलियाले गर्ने गरेको उनको आरोप छ ।  

६ चैत, पाल्पा । त्रिभूवन विश्वविद्यालयभन्दा पहिले नै स्थापना भएको पाल्पाको त्रिभुवन बहुमुखी क्याम्पसमा माओवादी केन्द्रनिकट अखिल क्रान्तिकारी विजयी भएको छ ।

३० वर्षदेखिको नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसंघ)को किल्ला भत्काउँदै सभापतिमा अखिल क्रान्तिकारीका मिलन घर्तीमगर विजयी भएका हुन् ।

मिलनले कुल खसेको १२२८ मतमा ३९० मत प्राप्त गरे । उनका निकटतम प्रतिस्पर्धी नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसंघ)का कृष्ण अर्यालले ३४२ मत प्राप्त गरेको निर्वाचन अधिकृत जीवनबहादुर थापाले जानकारी दिए ।

सचिव पदमा भने नेपाल विद्यार्थी संघका सुशील बस्याल ५१७ मतका साथ विजयी भएका छन् । उनका निकटतम प्रतिस्पर्धी अखिल क्रान्तिकारीका विपिन पंगेनीले ३३२ मत पाए ।

कोषाध्यक्षमा पनि नेविसंघकै मिस्मा राना ४१६ मतका साथ विजयी हुँदा निकटतम प्रतिस्पर्धी गंगादेवी बाह्रघरेले ३४५ मत पाइन् ।

सदस्यहरुमा नेविसंघकी आशिका विश्वकर्माले ३९०, ज्योति दर्लामीले ४२६, तोरण रास्कोटीले ३८७, नवीन थापा ३९८, बबिता थापाले ४०५, सुजल भटराईले ४५२ र अखिल क्रान्तिकारीकी इच्छा थापाले ३६० मत प्राप्त गरी विजयी भएको निर्वाचन अधिकृत थापाले जानकारी दिए ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय स्थापना हुनुभन्दा पहिले खुलेको यो क्याम्पस पश्चिम नेपालीको पुरानो क्याम्पसका रूपमा चिनिन्छ । यो क्याम्पसमा ३० वर्षसम्म नेपाल विद्यार्थी संघले नेतृत्व गर्दै आएको थियो । यो क्याम्पसमा पहिलोपटक नेविसंघको किल्ला तोडिएको हो ।

नेपाली कांग्रेसबाट राष्ट्रिय सभा सांसद आनन्दप्रसाद ढुंगानाले नेपालमा पुनः राजसंस्था फर्काउछु भन्नु दिवा स्वप्ना भएको बताएका छन्।

बुधबार राष्ट्रिय सभा बैठकको शुन्य समयमा बोल्दै उनले यस्तो बताएका हुन्। उनले जनताको अधिकार कुण्ठित गर्ने संसारभरका राजाहरु इतिहासमा सिमित भएको बताए। उनले नेपालका राजाहरुले लोकतन्त्रको विरुद्धमा काम गरेको बताए। विगतमा संवैधानिक राजतन्त्रसहितको प्रजातन्त्र नेपाली जनताले स्वीकार गरेको स्मरण गर्दै उनले राजाले प्रजातन्त्रको विरुद्धमा विभिन्न कदम चालेपछि गणतन्त्र स्थापना भएको बताए। जनतासँग मिलेर बसेका राजसंस्थाहरु अहिले पनि विभिन्न देशमा जिवित रहेको उनको भनाइ छ ।

उनले भने, ‘नेपाली जनता यो देशमा प्रजातन्त्र लोकतन्त्रका लागि लडि राखे र दरबारले जहिले पनि लोकतन्त्रको विपक्षमा आफ्नो भूमिका चलाइ राख्यो जसले गर्दा आज गणतन्त्रमा पुग्ने स्थिति बन्यो । राजा जनतासँग बस्न तयार भएनन् संसारमा धेरै राजाहरु छन् । धेरै राजाहरु जनतासँग बसेका छन् ति राजाहरु अहिले पनि छँदैछन् । जुन राज जनतासँग बस्न तयार भएनन् ति राजाहरु समाप्त भएका छन् । अहिले फेरि राजाले परिकल्पना गर्ने कि फर्किएर आउने । हो फर्किएर आउने हो भने लोकतन्त्तमा सबैलाई अधिकार छ आफ्नो कुरा राख्ने । तर नवराज सुवेदीको अध्यक्षतामा राजा फर्काउँछु भन्छ भने यो दिवास्वना हो ।’

६ चैत, काठमाडौं । प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको अघिल्लो कार्यकालमा नियुक्त ५२ संवैधानिक पदाधिकारीविरुद्धको मुद्दामा सर्वोच्च अदालतमा सुनुवाइ जारी छ ।

रिट निवेदक ओमप्रकाश अर्यालको तर्फबाट कानुन व्यवसायीले बहस गरिरहेका छन् । अहिले खाजा ब्रेक भएको छ ।

खाजा ब्रेकअघि रिट निवेदकको तर्फबाट पूर्वमहान्यायाधिवक्ता समेत रहेका वरिष्ठ मुक्ति प्रधान, वरिष्ठ अधिवक्ता कृष्णप्रसाद भण्डारी, वरिष्ठ अधिवक्ता रामप्रसाद भट्टराई र अधिवक्ता दीपेन्द्र झाले बहस गरे ।

केहीबेरपछि पुनः सुनुवाइ सुरु हुनेछ ।

बहसमा सहभागी कानुन व्यवसायीहरूले सरकारले अध्यादेश ल्याउनु गलत भएको जिकिर गरेका छन् ।

अध्यादेश ल्याउनुको नियतमाथि प्रश्न उठाउँदै बहसमा सहभागी कानुन व्यवसायीहरूले आपत्ति जनाएका हुन् ।

उनीहरूले संवैधानिक पदाधिकारीको नियुक्तिमा पनि भागबण्डा भएको जिकिर गरेका छन् ।

प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली नेतृत्वको संवैधानिक परिषदले २०७७ पुस र २०७८ असारमा ३२ र २० गरी ५२ संवैधानिक पदाधिकारी नियुक्त गरेको थियो । अध्यादेशको भरमा संवैधानिक परिषद्को बैठक डाकिएको, संसदीय सुनुवाइबिना उनीहरूको नियुक्ति भएको भनी सर्वोच्च अदालतमा रिट निवेदन दर्ता भएको थियो ।

प्रधानन्यायाधीश प्रकाशमानसिंह राउतसहित न्यायाधीशहरू सपना प्रधान मल्ल, डा. कुमार चुडाल, डा. मनोज शर्मा, नहकुल सुवेदीको संवैधानिक इजलासले ५२ संवैधानिक पदाधिकारीहरूविरुद्धको मुद्दामा सुनुवाइ गरिरहेको छ ।

चैत ५ गते सम्पन्न स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचनमा मोरङका ९ क्याम्पसको मतपरिणाम सार्वजनिक भएको छ। तीमध्ये ४ क्याम्पसमा अखिल क्रान्तिकारी विजयी भएको छ भने ३ क्याम्पसमा नेविसंघ र २ क्याम्पसमा अनेरास्ववियुले जित हासिल गरेको छ।

मोरङको कानेपोखरीस्थित रमाइलो क्याम्पसको सभापतिमा अखिल क्रान्तिकारीका अनिश कार्की निर्वाचित भएका छन्। मिक्लाजुङ क्याम्पसको सभापतिमा अखिल क्रान्तिकारीका सुजन घिमिरेको सम्पूर्ण प्यानल निर्वाचित भएको छ। विराटनगरको डिग्री क्याम्पसमा अखिल क्रान्तिकारीका प्रीतम साहको प्यानलले जित हासिल गरेको छ। त्यस्तै, विराटनगर नर्सिङ क्याम्पसको सभापतिमा अखिल क्रान्तिकारीका रोहित ताजपुरिया निर्वाचित भएका छन्।

उर्लाबारी क्याम्पसको सभापतिमा नेविसंघका पोषण आचार्य निर्वाचित भएका छन्। लेटाङ बहुमुखी क्याम्पसको सभापतिमा नेविसंघका लेखनाथ दाहालले जितेका छन्। पथरी बहुमुखी क्याम्पसको सभापतिमा नेविसंघका केशर राई निर्वाचित भएका छन्।

केरावारीस्थित खदम क्याम्पसको सभापतिमा अनेरास्ववियुका सङ्गम कन्दङ्वा निर्वाचित भएका छन्। सुन्दरहरैंचास्थित सुकुना क्याम्पसमा अखिल संयुक्त प्यानलका तर्फबाट अनेरास्ववियुका एलिस ओझा सभापतिमा निर्वाचित भएका छन्।

विराटनगरको महेन्द्र मोरङ क्याम्पसमा पछिल्लो मतपरिणामअनुसार अखिल क्रान्तिकारीका रोहित यादव अग्रस्थानमा छन् भने नेविसंघका प्रज्वल विष्ट दोस्रो स्थानमा छन्। मोरङका ३ आंगिक र ८ सामुदायिक क्याम्पसमा मंगलबार निर्वाचन सम्पन्न भएको थियो। 

धरान शहरले विभिन्न कालखण्डमा भिन्न भिन्न र विशिष्ट परिचय बनायो । तर धेरै अघिबाटै निर्माण भएको एक्लिएको शहरका रूपमा यसको परिचय भने समयक्रमसँगै झन्झन् बलियो हुँदैछ ।

धरानको प्रत्येक सफा र चिल्ला सडक भएका गल्ली र टोलहरूमा सयर गर्दा देख्न सकिन्छ – अत्यन्त सुन्दर शैलीमा बनेका घरका रित्ता बरन्डा, ड्याम्म लागेको दैलो र झ्यालहरू, मानिसको संगती नपाएर हाँस्न बिर्सिएका फूलबारी र रित्ता पिङ । हङकङ , सिंगापुर र युकेबाट नक्सा बनाएर बनेका विशाल घर, एक वा दुई व्यक्तिले रुङेर बसेको परिदृश्य सामान्य बनेको छ यो शहरमा ।

जीवन भरको कमाइ खन्याएर बनाएको घरलाई रित्तै छाडेर कहाँ गए यी घरका सदस्यहरू/घरधनीहरू ? जो कोहीको मस्तिष्कमा सलबलाउन सक्छ यो प्रश्न ।

र यी प्रश्नहरू पनि- कुन मृगतृष्णाले डोर्‍याउँदै डोर्‍याउँदै मानिसलाई आफ्नो थातथलोबाट हजारौं कोष टाढा पुर्‍याउँछ ? आफ्नो परिवार, साथीसंगी छोड्न उत्प्रेरित गर्ने सपनाको रङ चाहिँ कस्तो हुन्छ ? आवश्यकता र बाध्यताको झरीले निथ्रुक्क भएको हृदय आफ्नो प्रियजनबाट दूर जानुपर्दा कुन गति र लयमा घड्किन्छ होला ?

विल्बर जेलेन्स्कीको ‘माइग्रेसन ट्रान्जिसन थ्योरी‘ ले मानिसहरू आप्रवासन हुनुको मुख्य कारण आर्थिक पाटोसँग जोडिएको दाबी गरेको छ । यो थ्योरीको अनुसार ‘आप्रवासन आर्थिक विकासको चरणहरूसँग जोडिएको छ । ग्रामीण क्षेत्रबाट सहरी क्षेत्रमा राम्रो आर्थिक अवसर र जीन स्तरको सुधारको खोजीमा मानिसहरू बसाइ सर्ने गर्दछन् ।’

सायद यिनै कारणले नै होला अनगिन्ति पाइलाहरू आफ्नो गाउँघर रित्याएर धरान शहर आए । फेरि यो शहरलाई एक्ल्याएर कतै दूर देश गए । जहाँबाट नियालिरहेका छन् ती स्मृति कोषमा टाँसिएर रहेका आफ्नो शहरको धुमिल अवशेषहरू ।

यो शहरलाई जीवन दिनेहरू र यसलाई जीवन्त बनाइ रहनेहरू पनि आफ्ना प्रियजनलाई छोडेर आउनेहरू नै थिए । कष्टका भारीले थिचिएकाहरू, कष्ट बिसाउने आशामा रोजेका थिए यो शहरलाई । थाप्लोमा आफू जत्रै भारी बोकेकाहरू ओहोर-दोहोर गरिबस्थे धरान–धनकुटा हुँदै भोजपुर, संखुवासभा र तेह्रथुम ।

ती व्यक्तिको जीवनशैली धरानका श्रमप्रेमी मेयर हर्कराज साम्पाङ्गको पहलमा बनेको श्रम संस्कृति पार्कमा राखिएका मूर्तिहरूमा देख्न सकिन्छ–ढाकर बोकेका, बाटोमा तीन ढुंगा जोरेर भात पकाइराखेका मानिसहरू । लाग्छ अहिले पनि तिनले पकाएको भात र माड हालेर बनाएको गुन्द्रुकको तरकारीको बासना हाम्रो नाकमा ठोकिन आइपुग्छ, रसिलो बन्छ मुख । प्रत्यक्ष त्यही जीवन भोगेर आउने वृद्ध आमाबुबाको परेला भिज्छ । पार्कमा प्रतिबिम्बित तिनको बिगतले विह्वल हुन्छन् ती ।

धरान शहरलाई तिनले आफ्नो बलियो पाखुरो चलाएर, तिनको हृदय जस्तै संग्लो पसिनाले सिन्चेर गुलजार बनाए । सहज जीवनयापन गर्ने सपना जो थियो हरदम आँखामा झुन्डिएको । तर किन हुन्थ्यो सपनाको श्रृङ्खलाको अन्त्य ? हाम्रो जीवनलाई डोर्‍याउने सपना नै त हो । सपना पानी जस्तै हो, पिइराख्नु पर्छ जीवन धान्न । यसको तरलपनाले गर्दा यो स्थिर रहँदै रहँदैन बगिरहन्छ निरन्तर ।

यिनै पानी जस्तै तरल सपनालाई पछ्याउँदै हिँडे ती, जब धरानमा गोर्खा भर्ती सुरु भयो । लाहुरे बन्नु धरानका अधिकांश युवाको लक्ष्य बन्यो । धरानमा २०१० सालमा पूर्वी पहाडका युवालाई ब्रिटिस सेनामा भर्ती गराउनका लागि ब्रिटिस गोर्खा भर्ती केन्द्र (घोपा क्याम्प) स्थापना भयो । महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पस धरानका इतिहासका विषयका प्राध्यापक हरि शर्मा भन्नुहुन्छ, ‘जब धरानमा गोर्खा भर्ती सुरु भयो त्यस बेलादेखि नै लाहुर जानु धरानमा रहेका जनजाति समुदायको अभिन्न अंग बन्यो । धरानमा लाहुर जाने संस्कृतिको विकास भयो ।’

निबन्ध ‘ह्वाई गो टु युनिभर्सिटीमा’ मोती निशानीले भनेका छन्, ‘विभिन्न संस्कृतिहरूले पुरुषलाई भिन्नभिन्न स्तरमा महत्त्व दिने गर्छन् । र उनीहरूको भूमिकाहरू ऐतिहासिक, सामाजिक र सांस्कृतिक मान्यतामा आधारित हुन्छन् । यी फरक-फरक मूल्याङ्‍कनहरूले पुरुषहरूलाई के प्राप्त गर्नुपर्छ र समाजमा उनीहरूको मूल्य के हो भन्ने कुरा निर्धारण गर्छ ।’

लाहुरेले कोशेली ल्याइदिएको विदेशी सारी र सुनको गहना लगाएका लाहुरिनीको मुहारमा टिक्न पाउदैनथ्यो खुशीको आभा – हुरुरु उडाएर लैजान्थ्यो एक्लोपनको पश्चिमे बतासले । अवकाश भएर लोग्ने पूर्णकालीन रूपमा नफर्किउन्जेल रुझाइरहन्थ्यो एक्लोपनको झरीले । बरु कहिले काहीँ परदेशबाट बज्ने टेलिफोनको घण्टीले उदाउँथ्यो तिनको मुहारमा खुसीको घाम । तर त्यो घाम तिनको लोग्ने बस्ने देशको जस्तै क्षणिक हुन्थ्यो ।

त्यसबेलाको समाजले र धरानमा निहित संस्कृतिले लाहुरे गएको पुरुषलाई अत्यन्त महत्त्व दिन थाले । जनजाति समुदायका मात्र होइन, क्षेत्री/ब्राह्मण समुदायका समेत कतिपय पुरुष लाहुरेमा भर्ती भएर गए । र त्यसबेलादेखि नै एक्लोपन धरानका बासिन्दाको नियति बन्यो । र एक अविच्छिन्न सिलसिलाको रूपमा कायमै छ ।

ठाँटिएर आउने गर्थे लाहुरेहरू छुट्टीमा घर । तिनलाई छोरी दिन एक प्रकारको होडबाजी नै चल्थ्यो । आफ्नी छोरीको वैभवपूर्ण जीवनको कल्पना गर्थे यो शहरका प्रत्येकजसो बुबाआमा । अनि सहजै सुम्पन्थे तिनका कलिला छोरी लाहुरे ज्वाइँको पोल्टामा । तर वैभवले अतीव अन्धकार पनि सँगै लिएर आउने गर्थ्यो–एक्लोपनको अन्धकार। ६ महिनाको छुट्टी बिताएर लाहुरे लाहुर फर्किएपछि पूरै तीन वर्षसम्मका लागि लोग्नेको प्रतीक्षा पर्याय बन्थ्यो तिनको जीवनमा । अझ घरको जिम्मेवारी समेत थपिएको हुन्थ्यो काँधमा । उता लाहुरे पराय देशको सुरक्षाको जिम्मेवारी बोकेर एक्लिने, यता लाहुरिनी परिवार र घरको जिम्मेवारी बोकेर एक्लिने ।

लाहुरेले कोशेली ल्याइदिएको विदेशी सारी र सुनको गहना लगाएका लाहुरिनीको मुहारमा टिक्न पाउदैनथ्यो खुशीको आभा – हुरुरु उडाएर लैजान्थ्यो एक्लोपनको पश्चिमे बतासले । अवकाश भएर लोग्ने पूर्णकालीन रूपमा नफर्किउन्जेल रुझाइरहन्थ्यो एक्लोपनको झरीले । बरु कहिले काहीँ परदेशबाट बज्ने टेलिफोनको घण्टीले उदाउँथ्यो तिनको मुहारमा खुसीको घाम । तर त्यो घाम तिनको लोग्ने बस्ने देशको जस्तै क्षणिक हुन्थ्यो । जीवनमा फेरि एक्लोपनकै बादल डम्म लाग्थ्यो ।

विजय गुरुङको ‘असारे महिनामा पानी पुर्‍यो रुझाउने, एक्लो यो मेरो मन कसरी बुझाउने’ भन्ने गीत सुन्दा लाग्छ, यो गीतले तिनका जीवनलाई दर्पणमा सर्लक्कै उतारेको छ । त्यही भएर त धरानका लाहुरेका घरमा गुन्जिरहन्थ्यो लाहुरबाट ल्याएको ठूला ठूला ट्रान्जिस्टरमा बारम्बार यो गीत । यो गीत त धरानको पेवा जत्तिकै भएको थियो ।

तिनको जीवनमा करिब करिब स्थायी डेरा जमाएर बस्थ्यो शून्यतासँगै असुरक्षा पनि । जीवनमा आइपर्ने प्रत्येक अप्ठ्यारोको तिनले शारीरिक र मानसिक रूपमा एक्लै सामना गर्नुपर्थ्यो, एक्लै लड्नुपर्थ्यो । त्यसैले तेस्री छोरीको जन्मपश्चात बन्ध्याकरण गरेर घर फर्किएपछि भनिरहन्थिन् छिमेकी लाहुरेनी दिदी, ‘छोरा भएको भए उसको मोटरसाइकलको पछाडि बसेर शानले हिँड्ने थिए म ।’ के गर्नु अब त्यो सपना पनि अपरेसन गरेर सिलाएको पाठेघरभित्रै छोडिराखेर आएँ । सायद छोरा आफ्नो एक्लोपनको ढाल बनेर उभिन्छ भन्ने आशा थियो ती दिदीको ।

सोचेकी थिइन होला र्‍याल काँड्दै उनको वैंशमा गाडिन खोज्ने आँखाहरूमा झिर बनेर गाडिने छ छोरोको उपस्थिति । उनले छोराको रूपमा समाजमा एउटा सुरक्षा कवच चाहेकी थिइन् । उनले जति कसले बुझेको थियो होला र ? एक्लो हुनु भनेको नारीको निम्ति असुरक्षित हुनु मात्र होइन । प्रत्येक क्षण आइपर्न सक्ने लांक्षना हो । चरित्र प्रतिको ठडिएका औंलाहरू पनि हो ।

शुन्यताले खर्लप्पै निलेको तिनको जीवनमा चाडपर्वले पनि ल्याउन सक्तैनथ्यो उमंगको संगीत । तिहारमा घरमा झुन्डिएका विदेशी झिलिमिली बत्तीले घरलाई उज्यालो त पार्थ्यो नि । तर अँन्धकारले घ्याप्प छोपे झैँ हुन्थ्यो तिनको मन ।

चन्द्रमाको अनुपस्थिति आकाशमा केवल केही दिनको निम्ति हुन्थ्यो । केही दिन मै फर्केर आइहाल्थ्यो नि मुस्कुराउँदै जून आकाशको आँगनमा । तर तिनको परदेशिएको लोग्नेलाई वर्षाैं लाग्थ्यो आफ्नो घर आँगनमा आउन । कति धेरै कुर्नुपर्ने तिनले आफ्नो जीवनको जूनलाई । दुई दशक अघिसम्म धरानमा तिहारमा दियो मात्र बालिन्थ्यो । झिलिमिली बिजुली बत्ती बाल्ने चलन थिएन । माथ्लो टोलमा बलेको लाहुरिनिको घरमा मात्र बलेको देख्न पाइन्थ्यो झिलिमिली बिजुली बत्ती । बत्तीको उज्यालोमा पनि कायम रहन्थ्यो लाहुरेको अनुपस्थितिमा अन्धकार भएको तिनको चाड ।

परदेशिएकाहरूको जीवनमा वैभवको वरदान त प्राप्त हुन्छ । तर शून्यता र एक्लोपन नबोलाएको, नचाहएको पाहुना बनेर आउछन् अनि स्थायी भएर रहिरहन्छन् घरका सदस्यको मन मस्तिष्कमा सधैं सधैं ।

डम्बरकृष्ण श्रेष्ठले ‘नेपाली प्रवासन, नियति र रहर’ मा लाहुरेका परिवार प्रवासीने कुरा उल्लेख गर्नुभएको छ । सन् १९९७ मा ब्रिटेनको उपनिवेशबाट हङकङ मुक्त भएर चाइनालाई हस्तान्तरण गरे पश्चात ब्रिटिस सेनामा कार्यरत नेपालीका परिवारले पनि हङकङको आईडी प्राप्त गरे । त्यसै सालदेखि नै हो धरान शहरको एक्लोपनको यात्रा झन् तीव्र रफ्तारमा अघि बढेको । त्यस्तै भागिरथी श्रेष्ठका अनुसार ‘सन् २००९ मा ब्रिटिस सरकारले ब्रिटिस सेनामा कम्तीमा चार वर्ष सेवा गरिसकेका भूतपूर्व गोर्खा सैनिकहरू र तिनका परिवारलाई बेलायतमा स्थायी बसोबास गर्न दिने घोषणा गरेको थियो ।‘

त्यो घोषणा पश्चात धरान शहरका अधिकांश लाहुरेका घर रिक्तताको पर्याय नै बन्यो । अहिले तिनले आफ्नो जीवन भरको कमाइले बनाएका ठूला ठूला घर, फराकिलो आँगन तिनको अनुपस्थितिमा सातो हराएको बालक झैं देखिन्छन् । कैयौं वर्षको अन्तरालमा शहर फर्कँदा घर आँगनमा ती लिएर आउँछन् – मधुर ध्वनि, स्पन्दित उपस्थिति, स्फूर्ति । देखिन्छ तिनको उपस्थिति – रोगन लगाएर चिटिक्क पारेका घरका भित्ताहरूमा, लहलह फूल्दै गरेका फूलहरूमा ।

ती परदेश फर्किएपछि तिनको प्रेमको अवशेष मात्र रहन्छ– तिनले जतनले आँगनमा हुर्काएको हरियो चाइनिज दुबोमा । तिनका पदचापहरू महक रहिरहन्छ तिनका आफन्तजनको ह्रदयमा, एक्लो भएको शहरमा ।

भविष्य बनाउने सपना र परिवारको सुखमय दिन देख्ने चाहना बोकेर, शहरलाई एक्लोपनको कहिल्यै नटुंगिने भासमा हुत्याएर गइ रहेछन् परदेश– धरानको मुटुलाई चलायामान बनाउने ढुक्ढुकी । त्यसैले धरानमा हिजोआज, विद्यार्थी भर्ना भएको केही महिनासम्म गुलजार रहने ब्याचलर्स लेभलका कक्षाकोठा विस्तारै रित्तिदै जान्छन् । ती लाहुरे भर्ती केन्द्रको चहलपहल बढाइरहेको देखिन्छन् । भर्खरै १८ वर्ष पुगेका युवा सडकमा लाइन लागेर कुँदिरहेका, डोको बोकेर दौडिरहेको भेटिन्छन् । लाहुरे भर्तीको लागि जोडबल गरेका युवा ब्रिटिस आर्मीमा, सिंगापुर पुलिसमा भर्ना हुन आफ्नो सम्पूर्ण ऊर्जा खन्याइरहेका हुन्छन् । भर्ना हुन असफल भएकाहरूको गन्तव्य बनेको छ – खाडी मुलुक वा मलेसिया ।

हिजोआज धरान शहरको प्रत्येकजसो घरमा भेटिन्छन् परदेशिएका सन्तान को पर्खाइमा ओछिएका रुग्ण आँखाहरू । घण्टाघरको वरिपरि राखेका रित्ता बेन्च, विदेशएका जिग्रीको अभावमा न्यास्रिएको मित्रमण्डली । शून्यमै सुस्केरा हालिरहेको भानुचोक ।

जिल्लाको भिमाद नगरपालिका–९ पाइमीका हिराबहादुर थापा २९ वर्षदेखि सागसब्जी खेतीमा आवद्ध छन्। विसं २०५२ मा थानकोटबाट सागसब्जी खेती सुरु गरेका थापाले पछिल्लो समय आफ्नै गाउँ फर्किएर खेती विस्तार गरेका हुन्।

विगतमा अन्यत्र खेती गर्दा जग्गा भाडा लिनुपर्ने बाध्यता रहेको बताउँदै थापाले अहिले आफ्नै सात रोपनी जग्गामा खेती गरिरहेको जानकारी दिए। गाउँको जग्गा बाँझो भएका यहाँ आएर सागसब्जी खेतीलाई निरन्तरता दिएको उनले बताए।

थापाले भने,’अन्यत्र अर्काको जग्गा भाडामा लिएर खेती गर्दा गुजारा मात्रै चल्ने आम्दानी हुन्थ्यो । गाउँ फर्किएर बाँझो रहेका आफ्नै जमिनमा खेती गरिरहेको छु, अहिले आम्दानीसँगै बचत पनि भइरहेकाले सन्तुष्ट छु ।’ सुरुमा थानकोटमा जग्गा भाडामा लिएर सागसब्जी खेती सुरु गरेको भन्दै उनले त्यहाँ गोलभेँडा उत्पादन नभएपछि गाउँ फर्किएको अनुभव सुनाए।

उनले भने,’खैरेनीटारमा गोलभेँडा उत्पादन भएन । जग्गाको भाडा तिर्ने खर्च पनि जुटाउन गाह्रो भएपछि माटोको परीक्षण र अनुसन्धान गरेँ । त्यहाँको माटो उपयुक्त नरहेको पाएपछि २०७९ सालमा गाउँ फर्किएँ ।’

अहिले वार्षिक रु सात लाखभन्दा बढी आम्दानी हुने गरेको थापाले जानकारी दिए। उत्पादित सागसब्जी बिक्रीका लागि बजारको समस्या नरहेको भन्दै उनले सिँचाइ अभाव भएकाले ४० हजार लिटरको पोखरी बनाएर प्रयोग गरिरहेको बताए।

दुई वटा टनेलबाट सुरु गरेको सागसब्जी खेतीलाई विस्तार गर्दै अहिले ११ वटा टनेल बनाएको थापाले बताए। यहाँ बोडी, सिमी, काँक्रो, भिन्डी, फर्सी, लौका, अकबरे, गोलभेँडा, करेला उत्पादन भइरहेका छन् । उनले भने,’सागसब्जी कहाँ बिक्री गर्ने भन्ने समस्या छैन । दुलेगौँडा, खैरेनीटार, भिमादलगायत स्थानीयस्तरमा खपत भइरहेको छ ।’