हाम्रा प्राचीन ग्रन्थहरूले जीवनका विभिन्न आयमलाई समेटेका छन्, जसमा बच्चा हुर्काउने कला पनि एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो । प्राचीन ग्रन्थहरू जस्तै वेद, महाभारत, श्रीमद्भागवत गीता, आदिमा बच्चा हुर्काउने सम्बन्धी नैतिक र व्यवहारिक सुझावहरू पाइन्छ ।
यी ग्रन्थहरूले बच्चालाई शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र आत्मिक रूपमा स्वस्थ र सक्षम बनाउन जोड दिएका छन् ।
१. गर्भाधानदेखि नै सकारात्मक वातावरणको महत्त्व
प्राचीन ग्रन्थहरूमा गर्भाधानदेखि नै बच्चाको विकासमा ध्यान दिनुपर्ने कुरा उल्लेख छ। गरुड पुराण र आयुर्वेद (जस्तै चरक संहिता) मा गर्भवती आमाले सात्विक खाना खानुपर्ने, सकारात्मक सोच राख्नुपर्ने र शान्त वातावरणमा बस्नुपर्ने सुझाव दिइएको छ। गर्भमा रहेको बच्चा आमाको भावना र वातावरणबाट प्रभावित हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।
गर्भवती आमाले सङ्गीत सुन्ने, रामायण वा महाभारतका कथाहरू पढ्ने, र ध्यान गर्ने सुझाव दिइएको छ । विष्णु पुराणमा गर्भाधान संस्कारको महत्त्व उल्लेख छ, जसले बच्चाको भविष्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ ।
२.जन्मपछिको संस्कार र नामकरण
प्राचीन ग्रन्थहरूमा जन्मपछिका संस्कारहरूले बच्चाको जीवनमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्ने उल्लेख छ । मनुस्मृति र याज्ञवल्क्य स्मृतिमा जन्मपछिको १०औँ वा ११ औँ दिनमा नामकरण संस्कार गर्नुपर्ने उल्लेख छ । नाम राख्दा शुभ अक्षर र अर्थपूर्ण नाम छान्नुपर्छ, जसले बच्चाको व्यक्तित्वमा सकारात्मक प्रभाव पारोस् ।
३.शारीरिक स्वास्थ्य र पोषणमा जोड
प्राचीन ग्रन्थहरूमा बच्चाको शारीरिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिइएको छ । चरक संहिता र सुश्रुत संहितामा बच्चालाई आमाको दूध (स्तनपान) लाई पहिलो ६ महिनासम्म अनिवार्य मानिएको छ ।
आमाको दूधलाई अमृतसमान मानिएको छ, जसले बच्चाको रोग प्रतिरोधी क्षमता बढाउँछ । आयुर्वेदमा अन्नप्राशन संस्कार (६ महिनामा पहिलो पटक अन्न खुवाउने) को वर्णन छ, जसमा सात्विक र पौष्टिक खाना (जस्तै खीर) खुवाउने प्रचलन ।
बच्चालाई मौसमअनुसार कपडा लगाउने र स्वच्छ वातावरणमा राख्ने सुझाव दिइएको छ ।
४.नैतिक र चारित्रिक शिक्षा
प्राचीन ग्रन्थहरूले बच्चालाई सानैदेखि नैतिक शिक्षा दिनुपर्नेमा जोड दिएका छन् । महाभारत र रामायणका पात्रहरू (जस्तै राम र पाण्डवहरू) को जीवनबाट नैतिकताको पाठ सिकाउन सकिन्छ। विदुर नीतिमा बच्चालाई सत्य बोल्ने, अहिंसाको पालना गर्ने र अरूलाई सम्मान गर्ने शिक्षा दिनुपर्ने उल्लेख छ ।
मनुस्मृतिमा अभिभावकलाई बच्चाको गल्तीमा कडाइ गर्ने तर माया र समझदारीले सुधार्ने सुझाव दिइएको छ । रामायणमा रामको जीवनबाट आज्ञाकारी र कर्तव्यनिष्ठ बन्ने प्रेरणा लिन सकिन्छ ।
५.खेल र मनोरञ्जनको महत्त्व
प्राचीन ग्रन्थहरूमा बच्चालाई खेल र मनोरञ्जनमा पनि संलग्न गराउनुपर्ने कुरा उल्लेख छ । कौटिल्यको अर्थशास्त्रमा बच्चाहरूलाई शारीरिक र मानसिक विकासका लागि खेलकुदमा सहभागी गराउनुपर्ने सुझाव छ । खेलले बच्चाको शारीरिक तन्दुरुस्ती र सामाजिक कौशल विकासमा मद्दत गर्छ ।
६.आध्यात्मिक र धार्मिक शिक्षाको सुरुवात
प्राचीन ग्रन्थहरूमा बच्चालाई सानैदेखि आध्यात्मिक र धार्मिक शिक्षा दिनुपर्नेमा जोड दिइएको छ । उपनिषद्मा बच्चालाई सत्य, धर्म, र आत्मज्ञानको शिक्षा दिनुपर्ने उल्लेख छ ।
मुण्डक उपनिषद्मा गुरुशिष्य परम्पराको महत्त्व उल्लेख छ, जसअनुसार बच्चालाई गुरुकुलमा पठाएर शिक्षा दिने प्रचलन थियो । याज्ञवल्क्य स्मृतिमा उपनयन संस्कारको वर्णन छ, जसले बच्चालाई धार्मिक र आध्यात्मिक जीवनतर्फ डोर्याउँछ । बच्चालाई मन्त्र, श्लोक र भजन सिकाएर उनीहरूको मनलाई शान्त र सकारात्मक बनाउन सकिन्छ ।
७.अनुशासन र कर्तव्यबोध
प्राचीन ग्रन्थहरूमा अनुशासन र कर्तव्यबोध सिकाउनु बच्चा हुर्काउने महत्त्वपूर्ण पक्ष मानिएको छ । मनुस्मृतिमा अभिभावकलाई बच्चालाई अनुशासित बनाउन कडाइ र मायाको सन्तुलन राख्न सुझाव दिइएको छ ।
महाभारतमा भीष्मले युधिष्ठिरलाई सिकाएका कर्तव्य र अनुशासनका पाठहरूबाट बच्चालाई प्रेरणा लिन सकिन्छ। रामायणमा रामले आफ्नो पिता दशरथको आज्ञा पालना गरेको उदाहरणले बच्चालाई कर्तव्यनिष्ठ बन्न सिकाउँछ ।
अनुशासनले बच्चालाई जिम्मेवार र आत्मनिर्भर बनाउँछ ।
८.गुरुकुल शिक्षाको महत्त्व
प्राचीन ग्रन्थहरूमा गुरुकुल शिक्षालाई बच्चा हुर्काउने उत्कृष्ट तरिका मानिएको छ । शतपथ ब्राह्मण र चाणक्य नीतिमा गुरुकुलमा बच्चालाई जीवनका सबै पक्षहरू (शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक) सिकाउने प्रचलनको वर्णन छ ।
गुरुकुलमा बच्चालाई प्रकृतिसँग जोडेर शिक्षा दिइन्थ्यो, जसले उनीहरूको रचनात्मकता र बुद्धि विकास गर्थ्यो। चाणक्य नीतिमा गुरुले बच्चालाई कठोर अनुशासनमा राखेर पनि मायाले शिक्षा दिनुपर्ने उल्लेख छ ।
गुरुकुलमा बच्चालाई वेद, शास्त्र, युद्धकला र नैतिक शिक्षाको ज्ञान दिइन्थ्यो ।
९. सामाजिक र पारिवारिक मूल्य-मान्यता
प्राचीन ग्रन्थहरूमा बच्चालाई सामाजिक र पारिवारिक मूल्य-मान्यता सिकाउनुपर्नेमा जोड दिइएको छ। महाभारतमा पाण्डवहरूले आफ्नो परिवार र समाजप्रति देखाएको जिम्मेवारीबाट प्रेरणा लिन सकिन्छ ।
मनुस्मृतिमा बच्चालाई परिवारका सदस्यहरूको सम्मान गर्न, ठूलाबडाको आज्ञा पालना गर्न र समाजमा सहयोगी बन्न सिकाउनुपर्ने उल्लेख छ ।
रामायणमा राम र लक्ष्मणले आफ्ना दाजुभाइ र परिवारप्रति देखाएको प्रेम र कर्तव्यले बच्चालाई सामाजिक मूल्य सिकाउँछ ।
बच्चालाई सानैदेखि सामाजिक कार्यमा संलग्न गराउनुपर्छ, जसले उनीहरूमा सहानुभूति र सहकार्यको भावना विकास गर्छ ।
१०. रचनात्मकता र कलाको विकास
प्राचीन ग्रन्थहरूमा बच्चाको रचनात्मकता र कलाको विकासमा पनि ध्यान दिइएको छ। कामसूत्रमा वात्स्यायनले ६४ कलाहरूको वर्णन गरेका छन्, जसमा सङ्गीत, नृत्य, चित्रकला र कविता लेखन समावेश छन् ।
शुक्रनीतिमा बच्चालाई सङ्गीत र कला सिकाउनाले उनीहरूको मन शान्त र रचनात्मक हुने उल्लेख छ । रचनात्मक गतिविधिहरूले बच्चाको कल्पनाशक्ति र बौद्धिक क्षमता बढाउँछ ।
११. प्रकृतिसँगको सम्बन्ध
प्राचीन ग्रन्थहरूमा बच्चालाई प्रकृतिसँग जोड्नुपर्ने कुरामा जोड दिइएको छ । ऋग्वेदमा प्रकृतिको महत्त्व र यसको संरक्षणको कुरा उल्लेख छ। बच्चालाई प्रकृतिमा समय बिताउन प्रेरित गर्नुपर्छ, जसले उनीहरूको मानसिक शान्ति र रचनात्मकता बढाउँछ ।
महाभारतमा पाण्डवहरूको वनवासको समयमा प्रकृतिसँगको सम्बन्धले उनीहरूको धैर्य र बुद्धि विकास गरेको देखिन्छ । बच्चालाई वृक्षारोपण, पशुपंक्षीको हेरचाह र प्रकृतिको सम्मान गर्न सिकाउनुपर्छ ।
१२. अभिभावकको भूमिका र जिम्मेवारी
प्राचीन ग्रन्थहरूमा अभिभावकको भूमिकालाई बच्चा हुर्काउने कलाको आधार मानिएको छ। मनुस्मृतिमा अभिभावकलाई बच्चाको पहिलो गुरु मानिएको छ ।
चाणक्य नीतिमा अभिभावकले बच्चालाई सही मार्गमा डोर्याउन कडा अनुशासन र मायाको सन्तुलन राख्नुपर्ने सुझाव छ ।
रामायणमा दशरथले आफ्ना छोराहरूलाई माया र शिक्षा दिएर उनीहरूलाई कर्तव्यनिष्ठ बनाएको उदाहरण छ। अभिभावकले आफ्नो व्यवहारबाट बच्चालाई सकारात्मक प्रभाव पार्नुपर्छ ।
हाम्रा प्राचीन ग्रन्थहरूले बच्चा हुर्काउने कलासम्बन्धी गहिरो र व्यावहारिक सुझावहरू दिएका छन् । गर्भाधानदेखि नै सकारात्मक वातावरण सिर्जना गर्ने, शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा ध्यान दिने, नैतिक र अध्यात्मिक शिक्षा प्रदान गर्ने, अनुशासन र कर्तव्यबोध सिकाउने, र रचनात्मकता र प्रकृतिसँग जोड्ने कुरामा जोड दिइएको छ ।
यी सुझावहरू आजको सन्दर्भमा पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन् । प्राचीन ग्रन्थहरूले अभिभावकलाई बच्चाको पहिलो गुरु मानेर उनीहरूको समग्र विकासमा ध्यान दिन सिकाएका छन् । यी शिक्षाहरूलाई आधुनिक जीवनशैलीमा समायोजन गरेर बच्चालाई स्वस्थ, नैतिक, र सक्षम व्यक्तिको रूपमा हुर्काउन सकिन्छ ।